Press "Enter" to skip to content

زندگی‌نامه و فعالیت ‌هنری اسماعیل ادیب خوانساری

0

محقق و مترجم:‌ بانو قهرمانی

اسماعیل ادیب خوانساری فرزند یک روحانی و خوشنویس برجسته به نام میرزا محمود بن ابی القاسم الخوانساری و شاگرد عندلیب خوانساری، سید رحیم اصفهانی، حبیب شاطر حاجی، نایب اسدالله (و غیرمستقیم: طاهرزاده) بود.

ادیب از سال ۱۳۰۳ تا سال ۱۳۰۹ گاه در اصفهان گاه در تهران به سر می‌برد. در سال ۱۳۰۹ وارد خدمات دولتی شد و کار اداری خود را از ۱۶ مهر ماه ۱۳۰۹ در بلدیه که همان شهرداری تهران امروزیست آغاز کرد.

در سال ۱۳۱۹ وقتی برای نخستین بار در ایران رادیو ملی تأسیس شد، در حالی که سی‌ونهمین سال زندگی را می‌گذراند به عنوان نخستین خواننده مرد رادیوی ملی ایران، به رادیو دعوت شد. او در آن دوران با نوازندگانی چون ابوالحسن صبا، علی اکبر شهنازی، حسین یاحقی، حبیب سماعی، عبدالحسین شهنازی، مهدی خالدی و مرتضی محجوبی همکاری می‌کرد.

آثار او در صفحات گرامافون ۷۸ دور (صفحات سنگی)، آثار رادیویی، آوازها و تصانیف همراه با ساز و ارکستر و تعداد بیشماری ضبط‌های خصوصی و خانگی به‌جا مانده‌است. از آوازهای محلی بختیاری (اجرا شده با ارکستر انجمن موسیقی ملی) شلیل و خون دل قابل ذکر است، ادیب خوانساری دربرنامه برگ سبز و گل‌های جاویدان هم چندین اجرا داشته‌است.

او برای هنرش قدر و منزلت زیادی قائل بود، خودش در این باره می‌گوید: «هیچگاه از کسی در ازای خواندن نوا پول نگرفته‌ام؛ زیرا این کار را دون شخصیت یک هنرمند می‌دانم.» از ویژگی‌های منحصر به فرد این استاد آواز می‌توان به دارا بودن زمینه معنوی و عرفانی در آثار ایشان، ادای صحیح شعر و حفظ حالت درونی آن و تکنیک‌های منحصر به فرد در ساختار تحریرها اشاره کرد. در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۸۶ کتاب ادیب خوانساری: آوای جاویدان در موسیقی ایران نوشته شیرین ادیب (دختر استاد) که در ۵ فصل شامل زندگی‌نامه، فعالیت‌های هنری، گفته‌ها، نوشته‌ها و خاطرات ادیب ارائه شده است، توسط مؤسسه فرهنگی و هنری آوای هنر و اندیشه منتشر شد.

 

تدریس و شاگردان

اسماعیل ادیب خوانساری مدتی در مدرسه عالی موسیقی خالقی به تدریس آواز مشغول شدند که از جمله احمد ابراهیمی از شاگردان ایشان بودند. با پایه‌گذاری مرکز حفظ و اشاعه موسیقی توسط داریوش صفوت در سال ۱۳۴۹از ایشان نیز برای تدریس آواز دعوت به عمل آمد. در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۵ به دعوت استاد هوشنگ ابتهاج (سایه) که مدیریت موسیقی رادیو ایران را به عهده داشتند مدتی را به تعلیم تعدادی از هنرجویان علاقه‌مند به یادگیری آواز در رادیو ایران اختصاص دادند. از کسانی که مستقیماً از تعلیمات ادیب بهره گرفته‌اند می‌توان به حسن کسایی، هنگامه اخوان و فخری ملکپور اشاره کرد، اکبر گلپایگانی نیز از محضر ادیب بهره بسیار برده و ظرائف مکتب اصفهان را از ایشان آموخته.

استاد محمد علی گلپایگانی (محمد گلریز) برادر کوچکتر اکبر گلپایگانی نیز از محضر ادیب استفاده بسیار برده است.

حسن کسایی از هنرمندانی است که آثار خصوصی و رادیویی زیادی با ادیب دارد. در سالهای ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۵ به مدت یک سال در تهران و در خانه ادیب بود و از وی درس می‌گرفت. پس از اینکه به اصفهان بازگشت شعر زیر را سرود:

 

اگرچه در همه آفاق شهره‌ام به هنر  کنون چه چاره که هستم به شهر خویش غریب

مرا ز خطه ری خاطرات شیرینیست  که روزهای خوشی بود در حضور ادیب

 

دیسکوگرافی آثار استاد ادیب خوانساری

دیسکوگرافی آثار استاد ادیب‌خوانساری بر روی صفحات سنگی ۷۸ دور رامی‌توان از لحاظ زمانی به چهار دوره تقسیم کرد:

۱. توسط کمپانی هیزمسترزویس، تهران، زمستان ۱۳۰۶ خ.

۲. توسط کمپانی هیزمسترزویس، تهران، تابستان ۱۳۰۸ خ.

۳. توسط کمپانی بایدافون، تهران، اوایل ۱۳۰۹ خ.

۴. توسط کمپانی هیزمسترزویس، تهران، ۱۳۲۶ خ.

در مجموع آثار ضبط شده از استاد ادیب خوانساری بر روی صفحات سنگی گرامافون ۷۸ دور، ۸۰ روی صفحه می‌باشد.

 

۶ آلبوم از مجموعه آثار موسیقایی «اسماعیل ادیب خوانساری» ۲۵ سال پس از درگذشت او به شرح زیر منتشر شده است:

در سی‌دی نخست این آلبوم، آوازهای ادیب خوانساری در بیات ترک، اصفهان، ماهور شکسته و ماهور دلکش، شور و صدا همراه با تار «موسی معروفی»، «کرد بیات»، «چهارگاه»، «مخالف چهارگاه» و «نوا» همراه با ویولن «حسین یاحقی»، افشاری و نوا، همراه با نی «مهدی نوایی» و بیات اصفهان و با همراهی تار «عبدالحسین برازنده» اجرا شده است

همچنین در سی‌دی دوم این مجموعه نیز آوازهایی در دشتی و همایون با پیانوی «مرتضی محجوبی»، شور با ویولن «رضا محجوبی»، سه‌گاه و شور همراه با ارکستر طاطایی، دشتی و رهاوندی با تار «عبدالحسین شهنازی»، ابوعطا با سنتور «قباد ظفر» و شلیل با ارکستر انجمن موسیقی ملی همراهی شده است.

در سی دی سوم از این مجموعه، آوازهای ادیب خوانساری در دستگاه همایون با پیانوی مرتضی محجوبی، سنتور رضا ورزنده، ویولن حسین یاحقی، و تار لطف‌الله مجد در سال ۱۳۳۰ و بیداد همایون، شوشتری- منصوری و شور با سنتور رضا ورزنده در سال‌های نخست دهه ۳۰ اجرا و ضبط شده است.

در سی دی چهارم نیز آوازهایی در بیات ترک، بیات اصفهان، شوشتری، بختیاری و بیداد همایون، با کمانچه اصغر بهاری در سال ۱۳۳۶ اجرا و ضبط شده است.

در سی دی ۵ آوازهای ادیب خوانساری در دستگاه ماهور و همایون (مثنوی) همراه با نی حسن کسایی؛ مثنوی در شور همراه با نی حسن کسایی، تار لطف‌الله مجد و تنبک حسین تهرانی؛ اجرا شده است.

در سی دی ۶ آوازهایی در افشاری همراه با سه‌تار ابوالحسن صبا، نی حسن کسایی و تنبک حسین تهرانی؛ بیات ترک همراه با سه‌تار ابوالحسن مشیرمعظم افشار؛ بیات اصفهان و شور همراه با سه‌تار ارسلان درگاهی به اجرا درآمده است.

آثار ضبط شده ادیب خوانساری موجود در آرشیو رادیو، توسط مشیر همایون شهردار، رئیس وقت موسیقی رادیو به دلیل کدورت قدیمی با وی پاک شد و از بین رفت و به این ترتیب گنجینه مهمی از موسیقی اصیل ایرانی نابود شد. آثاری که از این استاد بزرگ باقی مانده، ضبط‌های خصوصی و خانگی و ردیف آوازی وی است که در سالهای کهولت او ضبط شده و به جا مانده‌است.

 

جمله زیر نقلی است از ادیب خوانساری:

روزگاری، زندگی‌ام را به پای هنر قربانی کردم و حالا زندگی‌ام دارد هنرم را قربانی می‌کند.

 

مرگ

ادیب خوانساری سال‌های متمادی به‌خاطر ناراحتی ریوی از تنگی نفس رنج می‌برد؛ در سال‌های ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ دو بار تحت عمل جراحی ریه قرار گرفتند و هر از گاه دچار مشکلات قلبی و تنفسی می‌شدند. سرانجام این هنرمند ششم فروردین‌ماه سال ۱۳۶۱ در سن ۸۱ سالگی پس از این‌که مدت‌ها دچار ضعف جسمانی و بیمار و بستری بود، درگذشت. آرامگاه وی در بهشت زهرا، قطعه ۹۱ ردیف ۱۰۳ شماره ۴ قرار دارد.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *