محقق: مسعود پورقریب*
مقدمه :
نواحی مختلف ایران همانطور که از طبیعت متفاوت و مختص به خود برخوردارند ، دارای زبان ، فرهنگ ، ساز و آواز و شعر و موسیقی مربوط به خود نیز میباشند . موسیقی نواحی مختلف معمولا تحت عنوان موسیقی مقامی شناخته میشوند که از موسیقی دستگاهی ما متمایز هستند و با زندگی و تاریخ مردم همان مناطق عجین شده اند . از جمله این نواحی تاریخی و بزرگ میتوان به مازندران و از رپرتوار مقامی این خطه به ساز و آواز امیری اشاره کرد .در این پژوهش که به شیوه گذشته نگر بر اساس منابع و متون موجود صورت گرفته است ، سعی بر آن شده تا خواننده آشنایی مختصر ولی مفیدی با موسیقی امیری مازندران هم از جنبه تاریخی و هم از جنبه موسیقایی پیدا کند .
کلمات کلیدی : امیری ، مقام ، امیرپازواری ، عروض ، اشعار هجایی ، مازندران
چکیده :
موسیقی امیری مازندران نوعی موسیقی مقامی است که بر اساس سروده های امیر پازواری شاعر دوره صفوی با ملودی خاصی به صورت آواز خوانده و معمولا با لل وا همراهی میشود سعی کردیم تاریخ مختصری از زندگی شیخ العجم امیر پازواری ذکر کنیم . در این پژوهش از نظر چند هنرمند محلی در مورد این موسیقی آگاه خواهیم شد . همچنین صاحب نظران مختلف در مورد وزن اشعار امیری نظرات مختلفی دارند . عده ای آن را عروضی و عده ای آن را هجایی میدانند . این موضوع را بررسی کرده ایم و سپس با استناد به آثار و نوشته های اساتید سعی کردیم امیری اصلی را با امیری که توسط سایر اساتید موسیقی در ردیف ها و آثارشان ذکر شده مقایسه کنیم .
آواز امیری یا امیر خوانی گونه‌ای از آواز خوانی است که در استان مازندران رواج دارد. این گونه آواز از اشعار امیر پازواری شاعر دوره صفویه که به زبان مازندرانی گفته شده‌است استفاده می‌کند. این اشعار بیشتر دو بیتی بوده و با عبارت «امیرگته» (امیر گفته) شروع و در اکثر مواقع به صورت سؤال و جواب شعری آورده میشوند (لغت نامه دهخدا)
امیر پازواری معروف به شیخ‌العجم و امیرالشعرا از شاعران مازندرانی دوران حکومت صفویان است که به زبان مازندرانی شعر می‌سروده‌است. یکی از روایاتی که درمورد اوست این مطلب است که او پس از تصرف مازندران به دست شاه عباس صفوی به وی پیوست و از شاه القابی دریافت کرد.اشعاری از او باقی‌مانده که بیشتر در مدح علی بن ابی‌طالب گفته شده‌است. امروزه اشعار او در قالب گونه‌ای از آواز با نام آواز امیری یا امیر خوانی در بین مردم مازندران رواج دارد(مازندنومه-پایگاه خبری تحلیلی مازندران)
در هیچ‌یک از متون به جا مانده از سده ششم تا دوازدهم هجری نشانی از پازواری نیست. نخستین بار الکساندر خودزکو ایران شناس لهستانی در سال ۱۸۴۲میلادی از او با نام شیخ‌العجم امیر پازواری نام برد و چند سروده از او را چاپ نمود. هچنین برنهارد درن خاور شناس روسی با همکاری میرزا محمد شفیع بارفروش در سن پترزبورگ مجموعه‌ای با نام کنزالاسرار با ترجمه فارسی به چاپ رساند. در ایران نیز نخستین بار رضاقلی خان هدایت طبرستانی در نوشته‌هایش به پازواری اشاره کرده‌است. (امیر پازواری یا مازندرانی ، کدامیک ؟ -علی ذبیحی و محمدرضا گودرزی)
هر ساله در استان مازندران جشنواره‌ای با مضمون این شاعر برگزار می‌گردد. اکنون به یاد این شاعر شیرین سخن یکی از میادین اصلی در شهر امیرکلا مجسمه یادبودی از امیر پازواری در این میدان نصب گردیده‌است.
خیرالنساء بیگم یا مهدعیا، ملکه همسر شاه محمد صفوی، چهارمین پادشاه صفوی و مادر شاه عباس یکم بود. وی در سال ۱۵۴۸ در بهشهر طبرستان به‌دنیا آمد، پدر او میرعبدالله خان ثانی و مادرش فخرالنسا بیگم بود. خیرالنساء بیگم در سال ۱۵۶۲ با سلطان محمد میرزا، پسر ارشد شاه طهماسب یکم ازدواج کرد، دلیل این ازدواج بیشتر برای ارتباط بیشتر میان مرعشیان طبرستان با خاندان صفوی بود و امپراتوری صفوی از سال ۱۵۷۷ تا سال ۱۵۷۹ توسط او اداره می‌شد(امیر پازواری یا مازندرانی ، کدامیک ؟ -علی ذبیحی و محمدرضا گودرزی)
▪ مقام امیری :
مقام تبری با اشعار منسوب به امیر پازواری هم در بخش سازی و هم در بخش آوازی به امیری شهرت یافت . این موسیقی گرچه در سراسر مازندران ولی بیشتر از غرب نوشهر تا غرب تنکابن خوانده و نواخته میشود( موسیقی مازندران – جهانگیر نصر اشرفی)
این مقام نام دیگرش مقام تبری است و در مایه شور قرار دارد و متناسب با فضا و روحیات عرفانی و عاشقانه خوانده می شود بدون اینكه ملودی آن تغییر كند.
اشعار امیری از نظر وزن با ترانه اختلاف دارد ( مثل اختلاف وزن دوبیتی با رباعی در فارسی ). مقام امیری با موسیقی آوازی و متد آزاد ، با پرده بندی شور – دشتی ( عشاق ) در سراسر مازندران گسترده شده است .
محمدابراهیم عالمی درباره منظومه‌خوانی در این منطقه اظهار کرد: منطقه مازندران منظومه‌های متعددی دارد که دو منظومه «طالب و زهره» و «امیر و گوهر» از رایج‌ترین آنها هستند.منظومه «طالب و زهره» یا «طالبا» داستان گفت‌وگوهای عاشقانه میان طالب و زهره است که ریتم آن معمولاً دو چهارم و وزن اشعارش 11 هجایی است. این منظومه به طور معمول به عنوان آواز امیری (امیر خوانی) خوانده میشود.این خواننده موسیقی مازندرانی درباره منظومه «امیر و گوهر» نیز توضیح داد: منظومه «امیر و گوهر» یک منظومه عاشقانه درباره عشق میان امیر و گوهر است. اشعار این منظومه 12 هجایی است.محمد ابراهیم عالمی در توضیح آواز امیری (امیر خوانی) توضیح داد: آواز امیری بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین رپرتوار آواز موسیقی مازندران محسوب میشود. این آواز به لحاظ ساختاری دارای متر آواز است و محدوده صوتی آن از سه دانگ تجاوز نمی‌کند. مضامین اشعار آواز امیری، فلسفی، اخلاقی و گاهاً عاشقانه است.او ادامه داد: اکثر اشعار امیری، دو بیتی هستند که با عبارت «امیرگته (امیر گفته)» شروع و در اکثر مواقع به صورت سوال و جواب شعری آورده میشوند. شعرهای امیری را نخستین بار «برنهارد درن» روسی در دوره قاجار در قالب یک کتاب گردآوردی کرد.عالمی درباره قدمت «امیر خوانی» بیان کرد: امیر پازورای شاعر مازندرانی عصر صفویه بوده است. بنابراین اشعار امیری به اواخر قرن 10 برمی‌گردد اما از آن‌جایی که تاریخ مکتوبی برای این موضوع وجود ندارد، قدمت آواز امیری مشخص نیست. البته برخی از دوستان بر این باورند که شاید آواز امیری باعث ماندگار شدن شعر امیری شده و آواز امیری را خود امیر پازواری ساخته است.معروف‌ترین مقام بین مردم مازندران است. این آواز زیبا و دل‌انگیز به تنهایی میتواند بیان کننده خصایص و ارزشهای موسیقی مازندران باشد. آواز امیری بیشتر در جنوب مازندران متداول است و شعرهای زیبا و تصویرگر امیر پازواری، شاعر بلند پایه مازندرانی(بابل)، زینت بخش آواز امیری است. مقام امیری در دو نوع امیری بلند و امیری کوتاه اجرا میشود و به همت شادروان استاد ابوالحسن صبا، مقام امیری مازندران ثبت شده و در کنار سایر گوشه‌های آواز دشتی در ردیف استاد صبا قرار گرفته است. امیری آوازیست که از گوشه عشاق دشتی شروع شده و به دستگاه شور فرود می کند. امیری خوان معمولا از دانگ دوم و گاهی دانگ سوم نغمه خود را آغاز می کند، اما به ندرت امیر خوانانی هستند که از دانگ سوم شروع می کنند و به دانگ دوم و در نهایت به دانگ اول ختم می کنند. امیری مانند همه آوازهای مازندرانی تک تمی است و به کلمات و جملاتی چون علی و ای جان جان و به عنوان جمله موخره در پایان هر بیت یا هر بند ادامه می یابد. چنانچه خواننده یک بیت را در تم آواز بگنجاندامیری کوتاه را اجرا کرده و اگر دو یا چند بیت را در تم آواز بیاورد نوع بلند آن را خوانده است. آواز امیری را معمولا با همراهی ” لله وا ” (نوعی نی ) می خوانند و گاهی هم از سازهای دیگر مانند کمانچه و دو تار بهره می جویند.(مصاحبه با خبرگزاری ایرنا)
استاد ساسان فاطمی در مقاله ” دو آواز مازندرانی ” آورده اند :
عمادی معتقد است امیری ها عروضی اند هرچند گاهی ضرورت های ملودیک هجاهای کوتاه و بلند را جایگزین یکدیگر میکنند .
اشرفی که خود شاعر است بر خلاف عمادی با مستثنا کردن امیری ها همه دیگر اشعار مازندرانی را عروضی به حساب میآورد و غلامحسین کبیری شاعری دیگر در وزن اشعار مازندرانی کوچکترین تعارضی با اصول عروضی نمیبیند .
در زیر به منظور مشخص شدن اعراب تصاویری از اشعار امیری آورده شده :
دکتر ساسان فاطمی در مقاله ” موسیقی مازندران”ثبت در فهرست مقالات کتابخانه ملی ایران آورده اند :
اشعار آوازهای مازندرانی اساسا هجایی اند و از قوانین عروض کلاسیک پیروی نمیکنند . بعضی از آوازها مانند نجما ، حقانی و هرایی که ریشه غیرمازندرانی دارند روی اشعار فارسی و طبعا عروضی خوانده میشوند . ذهنیت موسیقی در مازندران همچون احتمالا در همه نواحی ایران با مفهوم مقام ، به عنوان ابزاری برای دسته بندی قطعات مختلف در واحد های مدال معین بیگانه است . همه آوازها و قطعات بر اساس معیارهای ملودیک از هم مجزا میشوند و نه مدال . موسیقی شناس میتواند یک اشل کلی در موسیقی مازندران تشخیص دهد که با اشل کلی شور در موسیقی کلاسیک ایران شباهت بسیار دارد . مدهای نسبتا متنوعی که به ویژه در شرق به آنها برمیخوریم از تغییر در سلسله درجات اشل مذکور ناشی میشود .
استاد ساسان فاطمی در کتاب موسیقی و زندگی موسیقایی مازندران چند آواز امیری را آوانگاری کردند که در زیر میبینیم :
در ادامه گوشه امیری از ردیف استاد صبا آورده شده :
و قطعه امیری ساخته استاد ذوللفنون :
نتیجه :
با مطالعه و مقایسه این دو قطعه با پنج مورد آوانگاری دکتر ساسان فاطمی و همینطور گوش دادن به موسیقی امیری روشن میشود که اساتید بزرگ موسیقی ما ، بر اساس برداشت حسی و الهامات شخصی در اثر شنیدن موسیقی امیری مازندرانی قطعات فوق رو ساخته اند و این قطعات بیان کننده مقام امیری اصیل مازندرانی نیستند . موسیقی امیری دقیقا آن چیزی است که خوانندگان محلی و موسیقیدانان آن دیار بر اساس اشعار امیر پازواری با آن لهجه و رنگ و بوی خاص زندگی اهالی خونگرم مازندران اجرا میکنند . در این پژوهش تلاش شد آشنایی مختصر و کوتاهی با امیرخوانی ، تاریخچه و ساختار آن برای علاقمندان به موسیقی نواحی ایران روی دهد .
منابع :
لغت نامه دهخدا
مازندنومه-پایگاه خبری تحلیلی مازندران
علی ذبیحی و محمدرضا گودرزی – امیر پازواری یا مازندرانی ، کدامیک ؟
جهانگیر نصر اشرفی – موسیقی مازندران
ساسان فاطمی – دو آواز مازندرانی
ساسان فاطمی – مقاله موسیقی مازندران
ساسان فاطمی – موسیقی و زندگی موسیقایی مازندران
استاد ابو الحسن صبا – گوشه امیری از ردیف
استاد ذوللفنون – قطعه امیری
مسعود پورقریب
متولد ۱۳۶۱ نوازنده تار و سه تار، پژوهشگر و مدرس موسیقی ایرانی
