محله‌ي ساغري‌سازان شهر رشت و جاذبه‌هاي آن

 دکتر عباس پناهی/ لیلا احمدنژاد

چكيده:

رشت از نظر بافت تاریخی و معماری جزء یکی از شهرهای مهم تاریخی ایران به شمار می‌آید. اما به جهت شرایط آب و هوایی آن و نابودی آثار تاریخی و معماری، بناهای زیادی در این شهر تاریخی که قدمت مرکزیت آن به پیش از سده‌ی نهم ه.ق باز می‌گردد، باقی نمانده است.

با این حال تنوع و تعدد محلات تاریخی بازگو کننده‌ی قدمت این شهر می‌باشد. یکی از محلات مهم شهر رشت، ساغری‌سازان است که یادگارهای مهم معماری و تاریخی در دل خود دارد. در پژوهش حاضر به اين پرسش پاسخ داده خواهد شد كه كدام يك از محلات قديمي شهر رشت و چه اماكني در آن محله مي‌تواند، براي جلب گردشگر مناسب باشد؟ و براي پاسخ دادن به این پرسش، محله­ي ساغري‌سازان و برخي از اماكن مشهور آن در نظر گرفته شده و به شرح آن پرداخته خواهد شد. هدف و ضرورت بررسي فوق، ارائه‌ي نگاهي عميق‌تر به بافت در شرف زوال و نابودي محلات قديمي شهر به ويژه محله­ي زاهدان و منطقه‌ي ساغري‌سازان و لزوم حفظ و احياي آن است.

واژگان كليدي: بافت قديم شهر رشت، زاهدان، ساغري‌سازان.

سرآغاز:

يكي از درآمدهاي شهرهاي تاريخي كشور ايران برخورداري از جاذبه‌هاي گردشگري و ويژگي پذيرش مسافر و جهانگرد است، ويژگي‌هايي هم چون وجود، كوچه و محله‌هاي قديمي، خانه‌هاي قديمي، بازار، سراها، حمام‌ها، مساجد و… دارا بودن اين ويژگي‌ها به تنهايي عاملي براي جلب جهانگرد نيست، بلكه اقداماتي نظير، شناسايي، مرمت، بازسازي، معرفي و تبليغات نيز شرط اساسي آمادگي بافت‌هاي قديم شهرها براي پذيرش جهانگرد است. مقاله‌ي حاضر درصدد پاسخ‌گويي به اين پرسش است كه چه اماكني را در محله‌ي ساغري‌سازان كه هنوز داراي بافت قديم و جاذبه‌هاي گردشگري است بايد براي جلب جهانگرد معرفي كرد؟ و با گزينش و بررسي برخي از اماكن مهم  قديمي آن گامي اندك در معرفي بافت قديمي شهر رشت برداشت. و يادآوري نمايد كه استان گيلان و به ويژه شهر رشت امكانات لازم براي جلب جهانگرد را دارد، امّا متأسفانه اين شهر فقط محلي براي گذر مسافران به مناطق ديگر گيلان شده است. خوشبختانه در چند سال اخير با فعاليت‌هاي شوراي شهر رشت و حتي نگارش كتاب‌هايي در زمينه‌ي معرفي شهر رشت و بلدیه آن توسط اين شورا گام‌هاي مفيدي برداشته شده است. گام‌هايي كه از چند قرن اخير جهانگرداني كه از اين شهر عبور مي‌كردند در سفرنامه‌هاي خويش با توصيف بازاري كه آسمان آن پيدا بود و خانه‌هايي با سقف سفال پوش قرمز زيبا و پرچين‌ها و درختان سرسبز آن برداشته­اند. «هنگام ورود به رشت سفال‌هاي قرمز رنگ، پرچين‌ها و درخت‌هاي فراوان به چشم مي‌خورد كه پس از جاده‌هاي يكنواخت و گرم صحرا منظرة دل‌انگيزي به وجود مي‌آورد». (ريچاردز، 1389: 328)

براي معرفي اين شهر زيبا به بررسي برخي از مساجد، مدارس، بقاع متبركه، حمام و بازار منطقه‌ي ساغري‌سازان پرداخته شده است. و براي اين منظور بررسي را ابتدا از پل عراق آغاز نموده و پس از گذر از خيابان دانشسرا به معرفي اماكن مركزي ساغري‌سازان و سپس گذر خواهر امام پرداخته شده است.

زاهدان و ساغري سازان

يكي از محلات قديمي شهر رشت محله‌ي زاهدان است که منطقه­ي ساغري‌سازان بخشی از این محله است. محلاتي كه ساغري‌سازان به آن‌ها ختم مي‌شود، عبارتند از: پل عراق، خيابان مطهري، محله‌ي رودبارتان و استخر، در مورد وجه تسميه­ي زاهدان برخي منطقه­ي شمال ايران به ويژه گيلان را منطقه­اي امن براي زاهدان و صوفيان قلمداد كرده‌اند كه اين امر ريشه­ي تاريخي دارد. به همين دليل اين محله را چون مكان اقامت صوفيان و زاهدان بوده است، بدين نام خوانده‌اند. و در مورد وجه تمسيه‌ي ساغري‌سازان نيز اين گونه مي‌پندارند كه نام برخي از محلات از نام حرفه‌ها و پيشه‌هايي كه در آن‌ها وجود داشته است، گرفته شده است. و چون لفظ ساغري به نوعي چرم دباغي شده اطلاق مي‌شود كه از آن چرم كفش مي‌دوختند، در حقيقت اين منطقه را ساغري‌سازان ناميده‌اند يعني مكاني كه در آن ساغري ساخته و کفش می‌دوختند.

زاهدان و ساغري سازان در گزارش‌هاي جهانگردان

قديمي‌ترين روايت از محلات رشت گملین به دست مي‌دهد، او كه در سال 1772م (1150ش) از رشت ديدن كرده بود، محلات رشت را هشت محله معرفي كرد: كیاب، خميران، چمارسرا، پاس­كيا، استاد سرا، بازار، صيقلان و زاهدان (نيكویه به نقل از ستوده، 129:1387) ملگونف نيز كه مدت دو سال در سال 1858 ميلادي در رشت بوده در مورد محلات رشت چنين نوشته است: «محلةزاهدان»: واقع در وسط شهر با محلات زير: محلة «بديع‌الله» یا امامزاده آقا بديع‌الله. محله «ساغري‌سازان» با بقعة دو برادران يعني آقا سيد عباس و آقا سيد اسماعيل (برادران امام موسي‌كاظم) اين بقعه به نام امامزاده سفالپوش معروف است در ساغری سازان 590 خانه شمارش شده است (ملگونف، 1376: صص278-277) رابینو نيز در ابتداي ذكر محلات رشت از محله‌ي زاهدان نيز نام برده است. (رابینو، 74:1391 )

زاهدان و ساغري‌سازان در قديمي‌ترين نقشه‌ي رشت

در قديمي­ترين نقشه‌اي كه از شهر رشت موجود است و توسط ذوالفقارخان مهندس و در سال 1249 خورشيدي ترسيم شده است از محله­ي زاهدان و ساغري­سازان ياد شده است، ظاهراً به نظر مي‌رسد، كه ذوالفقارخان علاوه بر ترسيم نقشه مي­بايست آماري نيز از نفوس تهيه می­كرد، زيرا آصف‌الدوله در نامه­ي خود چنين نوشته است: «ذوالفقار خان معقول مشغول كار است، علاوه بر كارهاي تكليفي خود نقشه شهر رشت را در كار كشيدن است، همچنين تحرير نفوس از روي تحقيق به اسم و رسم» نوایی، 57:1387)

در اين نقشه محله­ي زاهدان شامل مناطق زير است: «[قبرستان]، قراولخانه، حمام ساغري‌سازان، مسجد ساغري‌سازان، بازار ساغري‌سازان، گذر ساغري‌سازان، بقعه­ي آقا سيد عباس،[مسجد] مدرسه حاج سميع، [سه] مسجد، منزل قنسول فرانسه، خانه قنسول روس، مسجد سفيد، [مسجدو] تكيه شيخ نقي، مسجد و بقعه‌ي خواهر امام [رضا] عليه‌السلام،[دو] مسجد، حمام نايب، حمام كاظم حكيم‌باشي» (نيكويه، 132:1387 )

منطقه‌ي ساغري‌سازان، در گذشته محله‌اي بود كه بيشتر مردم متمكّن در آن جا ساكن بودند. چنان كه  ميرزا محمد حسین فراهاني كه در زمان ناصرالدين شاه به رشت آمده، در مورد محله‌ي زاهدان مي‌نويسد: «محله‌ی آباد و معتبرش [رشت] دو محله است كه اغلب خانه‌هاي اعيان و تجار معتبر در اين دو محله واقع شده است: يكي محله کیاب […] يكي محله زاهدان» (عباسي به نقل از فراهاني، 72:1386 )

در ساغري‌سازان كوچه‌هاي معروفي نيز وجود داشتند مانند، حاج خاذن، ویشگاهي، مستشاري، زارعي، شاه عمو و… «چه بسيارند كوچه‌هايي كه امكان دسترسي به وسايل سواره ندارند و يا كوچه‌هاي باريكي كه بن بست‌اند و با درهاي ورودي‌شان، دسترسي به تعدادي منازل مسكوني را فراهم مي‌كنند.» (مبرهن شفيعي، 26:1390 )

برخي اماكن معروف ساغري سازان

چون مبناي بررسي اين مقاله بر كل منطقه­ي ساغري‌سازان از جهان مختلف ورودي و خروجي آن عنايت دارد امّا از طرف ديگر امكان بررسي تمام اماكن تاريخي موجود در اين محله نيز امكان‌پذير نمي‌باشد، لذا به شرح برخي از اماكن مشهوري كه مي‌توان به عنوان مكان‌هاي تاريخي كه داراي جاذبه‌هاي گردشگري هستند نام برد پرداخته شده است.

پل عراق

يكي از پل‌هايي كه در عهد قاجار و در حقيقت در قسمت ورودي شهر رشت وجود داشته و معروف بوده است پل عراق است اين پل يكي از ورودي‌هاي محله­ي ساغري­سازان را نیز تشكيل مي‌دهد. ورودي كه از طريق منطقه‌ي دانشسرا (خيابان آل‌بويه قديم) به ساغري‌سازان متصل مي‌شود. نام‌هاي ديگر اين پل «پل حاجي محمد باقر» يا «حاجي ملا رفيع» كه راه عبور از رشت به قزوين و تهران بوده و چون مردم، مناطق جنوبي بعد از گيلان را «عراقات» مي‌دانستند به اين پل «پل عراق» مي‌گفتند» (خمامي‌زاده، 30:1390) كارلا سرنا جهانگرد ايتاليايي كه در سال 1878 ميلادي براي عزیمت به اروپا چند روز در رشت اقامت داشته در سفرنامه­ي خویش از اين پل ياد كرده است. امروزه پل ظاهر قديمي خود را از دست داده و تعريض شده است، امّا در مجموعه­ي عكس‌هاي كاخ گلستان كه در زمان ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه برداشته شده‌اند، عكسي از پل عراق نيز وجود دارد كه كاملاً بافت قديمي و ابتدايي پل را نشان مي‌دهد.

مسجد ساغري سازان يا مسجد گلدسته

يكي از مساجد قديمي منطقه­ي ساغري‌سازان مسجدي است كه به مسجد ساغري‌سازان يا مسجد گلدسته معروف است. و علت نامگذاري آن به گلدسته به علت مناره­ی زيباي آجري كتيبه دارآن بود كه مردم به آن را گلدسته مي‌ناميدند. «بر اساس كتيبه‌ي گلدسته مسجد، اين بنا در ربع الثاني 1204 ه.ق به دستور حاجي علي تاجر شيرواني بنا شده است. گلدسته از آجر بود كه كتيبه‌اي كاشي به خط نستعليق در آن آيه نور نوشته شده بود» (نيكويه، 242:1387)

متأسفانه گلدسته­‌ی قديمي مسجد در اثر زلزله­ي سال 1369 خورشيدي كاملاً تخريب شد. از نماي بيروني اين مسجد كه به بازار و گذر ساغري‌سازان ارتباط دارد يكي از سياحان نقاشي زيبايي را ترسيم نموده است.

مسجد و مدرسه‌ی حاج سميع

خانواده‌ی سميعي از خانواده‌هاي اصيل رشت هستند، يكي از بناهايي كه توسط يكي از بزرگان اين خاندان بنا شده است، مسجد حاج سميع است كه توسط حاج سميع خان رشتي بنا شده است. «اين مسجد در طرف جنوب داراي مدرسه‌اي براي طلبه‌هاي علوم ديني بود و در آن يكي دو نفر از پزشكان نيز مطب داشتند]…[ اين مدرسه بعدها دبيرستان «شاهدخت» سابق و بعد از انقلاب مدرسه «علميه زینبيه» نام گرفت» (خمامي‌زاده، گيلان‌نامه،48:1390)

متأسفانه در چند سال اخير همين مدرسه قديمي نيز تخريب و به جاي آن بناي چند طبقه‌اي ساخته شده است كه در مجموع در اطراف مسجد حاج سميع با ساخت و سازهاي آپارتمان­هاي مسكوني منظر تاريخي اين منطقه كاملاً از بين رفته است. و فقط مسجد حاج سميع به شكل قديمي خود باقي مانده است.

مسجد آقا سيد عباس 

از مساجد قديمي منطقه ساغري‌سازان مسجد آقاسيدعباس است كه « قعه «آقا سيد عباس» و «آقا سيد اسماعيل» از فرزندان امام‌موسي‌كاظم(ع) در داخل اتاقي […] پهلوي يكديگر است» (خمامي‌زاده، گيلان‌نامه، 49:1390) يكي از آثار با ارزش در اين مسجد وجود دو لنگه در چوبي منبت­كاري است كه هنوز در اين مقبره وجود دارد، قسمتي از مسجد آقا سيد عباس در اثر بارش برف سنگين سال 1363 خورشيدي تخريب شد كه مجدداً مورد تعمير قرار گرفت.

بقعه ي خواهر امام

يكي از بقاع متبركه و قديمي كه در منطقه­ي ساغري‌سازان امّا در گذر خواهر امام قرار دارد بقعه­ي خواهرامام است كه منظور از خواهر امام، خواهر امام رضا عليه‌السلام مي‌باشد. ميرزا محمد حسين فراهاني در سفرنامه‌اش در مورد پيشينه­ي شناسايي اين امام‌زاده نوشته است: «در نوشتجات امامزاده لال شوي مي‌نويسد: و گفته‌اند ابتدا كسي نمي‌دانسته كه اينجا امامزاده است، شخصي مست از آنجا مي­گذشته و در حالت طرب و مستي پاره‌اي حرف‌هاي كفر آميز زده ، آوازي مي‌شنود كه لال شوي. بعد از چندي وي ديگر لال شد، و آنجا را شكافته و مقبره‌اي ديده و لوحي يافتند و بقعه‌ي كوچكي بر سر آن ساختند.» (نوزاد به نقل از فراهاني، 226:1389)

در كتاب عبدالفتاح فومني از مزار لاله شوي نام برده شده است. در جايي كه از كشته شدن شاه ملك به دست ملا محمد خشكبيجاري مي‌نويسد: «[…] به فرموده وزير جسد او را كشان كشان از ميان كوچه بازار به كنار سياه رودبار برده انداختند و اولاد و اعقاب او را مقيّد و اموال او را، كه بي‌قياس بوده، ضبط فرمود چنان چه يك نفر بنّاي قزويني كه با او طريقه آشنايي داشت، از مال خود به تدفين و تكفين مرحوم مذكور قيام نموده و در مزار لاله شوي به خاك سپرد» (فومني، 197:1389) در زمان قاجار اين مقبره يكي از اماكن مقبركه­اي بود که مردم در آن بست مي‌نشستند چنان كه از متن خبری در روزنامه وقايع‌اتفاقیه نوشته شده و «در بقعه متبركه بنت حضرت امام موسي‌كاظم عليه‌السلام رفته بست مي‌نشستند» (نوزاد، 110:1389)

ملگونف نيز از بقعه خواهر امام اين‌گونه ياد مي‌كند: «محله‌ی بسوخته تكيه» يا «سوخته تكيه» با يك بقعه يا آستانه كه معصومه (فاطمه) خواهر امام رضا دختر موسي بن جعفر در آن مدفون است معروف مي‌باشد. اين بقعه در شب‌هاي جمعه بيشتر زيارتگاه زنان است» (ملگونف، 1376: 278)

امروزه بيشتر در عصرهاي شنبه زنان براي زيارت يا اهداء نذورات و يا طلب حاجات در اين بقعه جمع مي‌شوند.

رابينو مطلب تازه‌اي را در مورد اين بقعه ياد كرده مي‌نويسد: «در مسجد خواهر امام كتيبه‌اي است كه حكايت از آن دارد كه ناصرالدين شاه طبق تقاضاي حاجي ملارفيع در شعبان 1272 هجري (1856 ميلادي) مالياتي را كه براي نانواها وضع شده بود فسخ كرد» (رابينو، 1391: 81)

گذر خواهر امام

مسجد خواهر امام در منطقه‌اي قرار دارد كه به نام گذر خواهر امام معروف است. ظاهراً در حدود پنجاه سال پيش در اين منطقه برخي از مغازه‌هاي زرگري به كار اشتغال داشتند، امّا بعدها و در حدود چهل سال پيش اين گذر به راسته‌ي حصيرفروشان اختصاص يافت و سمسارها نيز در حياط مقبره‌ي خواهر امام بساط خويش را پهن مي‌نمودند، امّا بعدها به بيرون از حياط بقعه نقل مكان كرده و امروزه بيشتر مغازه‌هاي اين منطقه به فروش اشياء قديمي و مستعمل اختصاص يافته است.

فرد ريچار­درز عضو انجمن حكاكان و نقاشان انگليس كه در دوره‌ي رضا شاه از رشت ديدن كرده است، طراحي زيبايي از محوطه‌ي بيروني بقعه­ي خواهر امام و كسبه‌ي آن ترسيم كرده است. كه در نوع خود بسيار بي‌نظير است زيرا جزء معدود تصاويري است كه از شهر رشت در آن سال‌ها تهيه شده است.

بازار ساغري‌سازان

يكي از ويژگي‌هاي منطقه‌ي ساغري‌سازان اين است كه داراي بازاري با بافت قديم مي‌باشد، در منابع قاجار از اين بازار ياد شده است و پس از ميدان بزرگ واقع در بازار اصلي رشت كه در مركز اين شهر قرار دارد بازار ساغري‌سازان نيز از اعتبار بالايي برخوردار است، زيرا در آن انواع مايحتاج مردم در مغازه‌هايي كه عمدتاً بافت قديم خود را حفظ كرده‌اند، ارائه مي‌شود و همان‌گونه كه پيشتر گفته شد در قديمي‌ترين نقشه رشت نيز نام بازار ساغري‌سازان ياد شده است.

خانه‌هاي قديمي ساغري‌سازان 

شايد ساغري‌سازان تنها محله‌اي در رشت باشد كه هنوز كوچه‌هاي قديمي با خانه‌هاي قديمي آن تا حدودي از سرعت ساخت و ساز در امان مانده باشد. در اين منطقه كوچه‌اي به نام بلورچيان قرار دارد كه شامل كوچه‌هاي تنگ و باريك و حتي كوچه‌هاي شخصي با خانه‌هايي با قدمت صدساله مي‌باشد. مانند خانه پورهمتي كه امروزه خانه فرهنگ گيلان است.

در ساغري‌سازان هنوز بر بام‌هاي برخي از بناها داراي سفال قرمز است و شايد مشخصه­ی بناهاي گيلان به ويژه شهر رشت نيز استفاده از اين سفال‌ها بر بام خانه‌ها بود زيرا بسياري از افرادي كه از رشت ديدن كرده‌اند مانند مظفرالدين شاه، و يا سياحاني خارجي مانند كارلاسرنا از آن ياد كرده‌اند.

حمام‌هاي ساغري سازان

در اين محله حمام­هايی نيز با بافت قديمي وجود داشت، مانند حمام ساغري‌سازان، حمام نايب، حمام برليانت، كه برخي هنوز بر جا مانده و برخي نيز در روند نوسازي‌ها از بين رفته‌اند.

رابينو تعداد حمام‌هاي شهر رشت را 35 حمام مي‌داند (رابينو، 1391: 74) يكي از حمام‌هاي معروف اين محله حمام ساغري‌سازان است كه در ابتداي كوچه­ي تحويلي قرار دارد و امروزه متروك است و شهرت آن بيشتر به دليل كاشيكاري زيباي سردر آن است «در دو طرف سردر، كاشي‌هاي گل و و بته‌دار  رنگين و بالا صحنه‌ي جنگ رستم با ديو سفيد و زير آن مناظري از باغ و بوستان و خانه و افراد مختلفي ديده مي‌شود. بر بالاي صحنه‌ي جنگ رستم «عمل مشهدي يوسف كاشي‌ساز بتاريخ بارس ئيل 1308 = (1269ش)] …[ و سمت راست قسمت پائين نیز عین همين عبارت ديده مي‌شود» (‌خمامي‌زاده، گيلان‌نامه، 1390: 51)

متأسفانه اين حمام با اين كه تحت حفاظت سازمان ميراث قرار دارد، امّا هيچ‌گونه اقدامي در جهت بازسازي آن به منظور قرار دادن حمام به عنوان مكاني براي گردشگري همانند حمام‌هاي قديمي شهرهاي ديگر انجام نشده است.

جمع‌بندی و پيشنهادها

هر چند ساغري‌سازان يكي از محدود محلاتي است كه هنوز تا حدودي بافت قديمي خود را حفظ كرده است، امّا بعيد نيست كه سرعت ساخت و ساز بر پيكر اين نماد خاطرات قديمي نيز چنگ انداخته و آن را از بين ببرد و همان‌گونه كه در مطالب مقاله مشخص گرديد، هنوز اماكن قديمي در اين منطقه وجود دارد. چه اماكن مسكوني، چه تجاري و يا مذهبي، امّا نياز به معرفي، بازشناساندن، تبليغات، مرمت و بازسازي و سرانجام جلب مسافر و در نهايت هدايت صنعت گردشگري به داخل شهر رشت و بازار و محلات قديمي آن كاملاً ضروري به نظر مي‌رسد و در اين راه، هم مسئولين و هم خود مردم در هر شغلي كه باشند، مي‌توانند تأثيرگذار باشند، هم‌چنین معلّم‌ها مي‌توانند به دانش‌آموزان اهميّت بافت قديم شهر كه جزء ميراث فرهنگي آن شهر محسوب مي‌شود را يادآوري كنند و یا مسئولين شهرداري‌ها و ميراث فرهنگي كه با اختصاص بودجه به احيای بافت‌هاي فرسوده اقداماتي انجام دهند. علاوه بر اين شركت‌هاي مسافرتي نيز همان‌گونه كه تورهاي گردشگري در شهرهاي ديگر ايران را داير می‌کنند، مي‌توانند با به راه انداختن تورهايي در سطح شهر رشت به اين مهم اقدام نمايند. بديهي است در اين شرح مختصر به توصيف بسياري از جاذبه‌هاي تاريخي شهر رشت همانند مسجد صفي، بازار رشت، خانه‌ي ميرزا كوچك‌خان و… كه در محدوده‌ي ساغري‌سازان قرار نداشته‌اند، پرداخته نشده است، اميد است كه با تلاش پژوهشگران در معرفي و شناسايي و بررسي بافت‌هاي قديم اين شهر و بذل توجه مسئولين از غربت اين شهر قدیمی كاسته شود.

منابع:

1. رابينو. هـ .ل. (1391). (ولايات دارالمرز ايران گيلان)، انتشارات طاعتي، رشت.

2. خمامي‌زاده، جعفر، (1390). (ساغري‌سازان يكي از قديمي‌ترين محله‌هاي رشت)، گيلان‌نامه، جلد هفتم، نشر گيلكان، رشت.

3. ريچاردز، فرد، (1389). (سفرنامة فرد ريچاردز)، ترجمه‌ي مهين دخت صبا، شركت انتشاراتي علمي و فرهنگي، تهران.

4. عباسي، هوشنگ، (1386). (گيلان در سفرنامه‌هاي سيّاحان ايراني)، نشر فرهنگ ايليا، رشت.

5. فومني، گيلاني، عبدالفتاح، (1390). (تاريخ گيلان) تصحيح و تحشيه افشين پرتو، فرهنگ ايليا، رشت.

6. مبرهن شفيعي، نيكروز، (1390). (معماري برخي از خانه‌هاي تاريخي گيلان)، نشر فرهنگ ايليا، رشت.

7. ملگونف، گريگوري، (1376)، ( كرانه‌هاي جنوبي درياي‌خزر) ترجمه‌ي دكتر امير هوشنگ اميني، كتاب سرا، تهران.

8. نوايي، عبدالحسين، كسري، نيلوفر، (1377). (اسناد ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله) چاپ و نشر نظر، تهران.

9. نوزاد، رضا، (1388). ( گيلان در وقايع اتفاقيه)، فرهنگ ايليا، رشت.