این یادداشت توسط سردبیر عزیز مجله‌ی معتبر پزشکان گیل جناب دکتر جوزی نگارش شده است که در رسانه‌ی هفت هنر بازنشر می‌شود.
دکتر مسعود جوزی
مدت‌ها بود که می‌خواستم یک یادداشت مختصر درباره‌ی آداب تایپ و به‌ویژه تایپ فارسی بنویسم. این‌که روی «فارسی»اش تاکید می‌کنم دلیلش این است که اگرچه تایپ کردن در هر زبانی تابع یک آداب و اصول کلی است ولی چون در کلمات زبان شیرین ما اغلب حروف به هم می‌چسبند، یک مشکلات علی‌حده‌ای به‌وجود می‌آید که فرجام آن جنگ هفتاد و دو ملت در بزرگان دستور زبان ما و سردرگمی و بلبشو در ویراستاران خرده‌پایی مثل من است. البته در این یادداشت با صرف‌نظر از این موارد اختلافی، فقط به امور مورد اجماع عام خواهم پرداخت.
این هم که بین این‌همه معضلات مملکت به این یکی بند کرده‌ام، دلیلی ندارد جز عمومیت روزافزون تایپ در رایانه‌های شخصی و گوشی‌های همراه و این واقعیت که اگرچه کم‌کم مداد و خودکار جایش را به کیبورد و صفحات لمسی داده اما اصول این نوع نگارش و مهارت‌های آن را در دروس آیین نگارش مدارس و هیچ کجای دیگر به ما نیاموخته‌اند. البته شاید بفرمایید کسی را به‌دلیل رعایت نکردن این اصول اعدام نمی‌کنند ولی دقت کنید که بی‌توجهی به «درست نوشتن» ممکن است در یک پیامک شخصی قابل چشم‌پوشی باشد ولی در یک نامه‌ی رسمی یا مقاله‌ی ارسالی به مطبوعات، علاوه بر آزار مخاطب آگاه و بر هم زدن صفحه‌آرایی نشریه (در صورت اصلاح نشدن)، هم شان و شوکت نویسنده را پایین می‌آورد (و به‌اصطلاح «بی‌کلاسی» است) و هم باعث دوباره‌کاری ویرایشی و حتی گاه صرف‌نظر از چاپ مطلب می‌شود. این را هم در نظر داشته باشید که این نوع شلختگی در تایپ و رعایت نکردن اصول اولیه و عام آن متاسفانه منحصر به ما فارسی‌‌زبانان است و در متون فرنگی کمتر به چنین نقیصه‌ای برخورد خواهید کرد.
هفت فرمان
۱. بین دو کلمه باید یک (و فقط یک!) «فاصله» (Space) رعایت شود، یعنی دو کلمه نه به هم بچسبند و نه بین‌شان دو یا چند فاصله باشد.
[نادرست: حاضر شد؛ نادرست: حاضرشد؛ درست: حاضر شد]
۲. داخل یک کلمه نباید فاصله‌ای باشد.
[ن: نا در؛ د: نادر]
۳. علایم نوشتاری مثل نقطه، ویرگول، علامت تعجب، علامت سوال، دو نقطه و… به کلمه‌ی قبل می‌چسبد و با کلمه‌ی بعدی یک فاصله (Space) می‌گیرد.
[ن: چه عجب !؛ د: چه عجب!]
۴. کلمه‌ی داخل پرانتز یا گیومه به پرانتز یا گیومه می‌چسبد و کلمه‌ی خارج از پرانتز یا گیومه با آن فاصله می‌گیرد.
[ن: کسوف( خورشید گرفتگی )؛ د: کسوف (خورشید گرفتگی)/ ن: « مهتاب »؛ د: «مهتاب»]
۵. در زبان فارسی به‌دلیل این‌که اغلب حروف به هم می‌چسبند، علاوه بر «فاصله» واحد دیگری به نام «نیم‌فاصله» یا «فاصله‌ی مجازی» وجود دارد. نیم‌فاصله در عین این‌که نمی‌گذارد دو بخش یک کلمه‌ی مرکب یا مشتق به هم بچسبد، آن‌ها را کنار هم نگاه می‌دارد تا علاوه بر حفظ زیبایی کلمه، در مواردی که کلمه به آخر سطر رسید، نیمی از کلمه به سطر بعد منتقل نشود. مهم‌ترین موارد استفاده از نیم‌فاصله به قرار زیر است:
– بین «می» و فعل مضارع
[ن: می رود؛ د: می‌رود]
– بین کلمه‌ی مختوم به «ه غیرملفوظ» و «ای»
[ن: واژه ای؛ د: واژه‌ای]
– بین کلمه‌ی مختوم به «ه غیرملفوظ» و «ی»
[ن: واژه ی؛ د: واژه‌ی]
– زمانی که نمی‌خواهید «ها» را به کلمه‌ی قبل بچسبانید.
[ن: نشست ها؛ د: نشست‌ها]
– زمانی که نمی‌خواهید ضمیر متصل را به کلمه‌ی قبل بچسبانید.
[ن: استیصال شان؛ د: استیصال‌شان]
– زمانی که نمی‌خواهید «تر» یا «ترین» را به کلمه‌ی قبل بچسبانید.
[ن: درشت تر؛ د: درشت‌تر]
– وسط کلمات مرکبی که به هم نمی‌چسبند.
[ن: درجه بندی؛ د: درجه‌بندی/ ن: زن ستیز؛ د: زن‌ستیز)
توضیح ۱: این‌که نوشتم «زمانی که نمی‌خواهید» بدین دلیل است که برخی ویراستاران در برخی موارد ترجیح می‌دهند «ها»، ضمیر متصل و «تر» یا «ترین» بدون فاصله به کلمه‌ی پیشین بچسبد که مربوط به همان اختلاف بین علماست و از بحث ما خارج است.
توضیح ۲: دقت کنید «ه ملفوظ» را با «ه غیرملفوظ» اشتباه نگیرید؛ در مورد اول بعد از «ه» کسره می‌گیرد.
[ن: توجه‌ی کافی؛ د: توجه کافی]
توضیح ۳: اگرچه استفاده از Ctrl+Shift+4 یا Ctrl+- در بسیاری از کامپیوترها برای رعایت نیم‌فاصله کافی است، با وجود این، برای جلوگیری از بروز مشکل در نرم‌افزارهای صفحه‌آرایی، توصیه می‌شود در کامپیوتر خود یکی از نرم‌افزارهای Tray layout یا Persian numerals را نصب و برای «نیم‌فاصله» از Shift+Space استفاده بفرمایید. برای تایپ در موبایل‌های هوشمند هم می‌توانید در گوشی‌های با سیستم عامل اندروید کیبورد Google و در سیستم عامل iOS آی‌فون و آی‌پد کیبورد رایگان Siboard یا بهتر از آن کیبورد یک دلاری Farstap نصب کنید. برای موبایل‌های با سیستم عامل ویندوز هم دعا می‌کنیم کیبوردهای مشابهی تولید شود.
۶. از گیومه‌ی فارسی (« و ») استفاده بفرمایید نه گیومه‌ی خارجی (“) مگر این‌که گیومه در گیومه باشد.
[د: او گفت: «اسم درستش “آچار فرانسه” است.»]
۷. ویرایشگرهای خودکار آن‌لاین و آف‌لاینی مثل «ویراسباز» یا «ویراستیار» بسیاری از اشکالات نگارشی بالا را برطرف می‌کنند، ولی در صورت استفاده از آن‌ها، حتماً یک بار متن نهایی را به‌دقت بخوانید؛ زیرا میزان هوشمندی این ویرایشگرها محدود است و مثلاً ممکن است به‌طور ناخواسته «تبختر» به «تبختر» یا «انتها» به «انتها» تغییر شکل یابد.
هدیه‌ی ویژه
حالا که تا این‌جا را حوصله کرده و پابه‌پا آمده‌اید، برای قدردانی از شما و به‌عنوان هدیه‌ی ویژه (اشانتیون)، دو سه نکته‌ی ویرایشی غیرتایپی را هم که بدجور روی اعصاب صنف ویراستار است، یادآوری می‌کنم:
۱. در زبان فارسی امروزی به‌جای «می‌باشد» می‌گوییم «است». بنابراین هر «می‌باشد» را به «است» و هر «می‌باشند» را به «هستند» تبدیل کنید و… ولی البته به «باشد»ِ بدون «می» کار نداشته باشید.
۲. به همان ترتیب، هر «نمود» را به «کرد» و هر «نماید» را به «کند» تبدیل کنید، مگر این‌که غرض واقعاً «نشان دادن» باشد نه «کردن»؛ چون نمودن به‌معنی کردن نیست، به‌معنی نشان دادن است.
۳. اگر می‌خواهید به وجود داشتن چیزی اشاره کنید، «است» را به‌جای «هست» به‌کار نبرید.
[ن: در جیب من پول است ؛ د: در جیب من پول هست]
۴. تا می‌توانید «جهت» را به‌جای «برای» یا «به‌منظور» به‌کار نبرید و از خود این دو کلمه استفاده کنید.
ختم کلام
این نکات را فی‌البداهه (به‌قول امروزی‌ها: «یهویی»!) و بدون رفرنس نوشتم، اگرچه محصول نهایی را برای رضا شکراللهی، از بزرگان ویرایش کشور هم فرستادم و ایشان لطف کرد و ضمن تایید کل داستان، دو سه نکته‌ی ضروری (از جمله نیم‌فاصله در کیبوردهای موبایل) را یادآور شد. به‌هرحال اگر نیاز و علاقه‌ای بود، می‌شود مفصل‌تر و با رفرنس و آکادمیک هم رویش بحث کرد. به این هم کار نداریم که وضع رسم‌الخط زبان فارسی از اقتصاد یا فرهنگ کشور عزیزمان خراب‌تر یا آبادتر است. حرف آخر هم اگرچه سعی کردم در این چند خط فقط به نکات مورد توافق عام اشاره کنم و از طرح مباحث مورد اختلاف بپرهیزم، با این حال هیچ‌یک از مواردی که عرض کردم، وحی منزل نیست و با منت پذیرای نظرات شما هم هستم.
پ. ن: یک نکته را در مجله یادم رفته بود بنویسم که این‌جا اضافه می‌کنم: دقت کنید در کیبوردتان «ی» و «ک» فارسی باشد نه عربی (یعنی دو نقطه زیر «ی» و همزه روی «ک» نباشد). این که این مشکل از کجا پیدا شده و چرا باید دقت کرد توضیحش مفصل است و بیشتر به اختلال در کار موتورهای جستجو (مثل گوگل) مربوط می‌شود ولی چاره‌اش همان نرم‌افزار Tray layout است.
