محقق و مترجم: بانو قهرمانی
زندگی‌نامه
مرتضی حنانه در یازدهم اسفند ماه ۱۳۰۱ در تهران متولّد شد. پدرش مهندس محمّد حنانه، مؤسس دبیرستان ایرانشهر بود. پس از پایان دورهٔ ابتدایی، به اصرار پدر در هنرستان موسیقی ملی به تحصیل مشغول شد. در آن زمان، هنرستان موسیقی ده نفر از موسیقی‌دانان را از چکسلواکی برای آموزش به هنرآموزان هنرستان استخدام کرده بود که مرتضی حنانه آموختن هورن (کر) را زیر نظر رودولف اوربانتس آغاز نمود. وی بعدها به عنوان نوازنده هورن اول ارکستر سمفونیک تهران شناخته شد.
دهه ۱۳۲۰
با آغاز جنگ جهانی دوم و کشیده شدن آتش آن به ایران، هنرستان موسیقی تعطیل شد. اما حنانه با کمک علاقه‌مندان دیگر نظیر غلامحسین غریب و حسن شیروانی و فریدون فرزانه کنسرت‌هایی به طور آزاد در تالارهای انجمن‌های فرهنگی و هنری برپا نمود و پس از چندی با پیوستن پرویز محمود به این جمع در سال ۱۳۲۵ پایه ارکستر سمفونیک تهران گذاشته شد.
در سال ۱۳۲۸ با سفر بی‌بازگشت پرویز محمود به آمریکا، مرتضی حنانه همراه با دوستان‌اش غلامحسین غریب، حسن شیروانی و جلیل ضیاءپور نشریه فرهنگی و پیشرو «خروس جنگی» را بنیاد گذاشتند. این هنرمندان جوان و پیشرو می‌خواستند سنگر محکمی برای دفاع از نظرات خود در برابر سنت پرستان به وجود آورند. حنانه در کنار این کار رسانه‌ای، به گردآوری آثار پراکنده محمود می‌پرداخت و آن‌ها را برای اجراء با ارکستر سمفونیک تهران که از سوی روبیک گریگوریان رهبری می‌شد، آماده می‌ساخت. در همین سال‌ها حنانه آفریده معروف خود «سوییت شهر مرجان» را بر روی قصّه‌ای از غلامحسین غریب به پایان برد. شهر مرجان را روبیک با ارکستر سمفونیک تهران رهبری کرد و شهرتی برای آفریننده‌اش فراهم آورد. سال‌ها بعد این سوئیت در شکل نخستین آوازی خود چند بار با صدای فرح عافیت‌پور و منیره وکیلی در تهران به اجراء درآمد.
مرتضی حنانه البته پیش از آن یک فانتزی، یک کاپریس برای پیانو و ارکستر و همچنین یک اوراتوریو با عنوان «بهرام یشت» نوشته بود ولی هیچ‌کدام چون سوئیت شهر مرجان برای او موفّقیت به همراه نیاورد.
دهه ۱۳۳۰
در سال ۱۳۳۲ که جشن هزاره ابن سینا برگزار شد، حنانه توانست آثار خود را در حضور شرق‌شناسانی که برای شرکت در جشن دعوت شده بودند با هم‌سُرایی و ارکستر سمفونیک اجراء نماید و این اجراء چنان مورد توجّه حضّار قرار گرفت که آقای چرولی سفیر وقت ایتالیا، بورس هنری آن کشور را در اختیار وی قرار داد و حنانه برای تکمیل تحصیلات و مطالعات خود در رشته‌های مختلف هنری، به‌خصوص موسیقی به آن کشور عزیمت نمود. مرتضی حنانه در مرکز عالی موسیقی واتیکان به تحصیل پرداخت و در خصوص موسیقی مذهبی مقدّس ایتالیا پژوهش نمود. در همین زمان موسیقی متن فیلم «عروس دجله» ساخته نصرت‌الله محتشم را ساخت. در زمان تحصیل در رم به همراه حسین سرشار و پروین زرین‌پور به کار دوبله فیلم‌های ایتالیایی به زبان فارسی پرداخت.
دهه ۱۳۴۰
پس از فارغ‌التحصیلی در انستیتوی موسیقی واتیکان در سال ۱۳۴۰ به ایران بازگشت. او از آن پس در ایران به عنوان پرکارترین موسیقی‌دان پیشرو به شمار رفت. حنانه در سال ۱۳۴۱ توانست ارکستر بزرگ تازه‌ای را به نام «فارابی» بنیاد کند و آفریده‌های خود و دیگران را به اجراء درآورد. ارکستر فارابی در طول ۷ سال زندگی خود، نزدیک به ۸۰ قطعه از آفریده‌های آهنگسازان ایرانی را به پای اجراء و ضبط در رادیو رسانید.
در سال ۱۳۴۲ علاوه بر تدریس سازبندی (ارکستراسیون) و اداره کلاس هورن در هنرستان عالی موسیقی، به عضویت شورای عالی موسیقی رادیو ایران در آمد و در همین زمان بود که ارکستر سمفونیک رادیو ایران را به نام ارکستر فارابی پایه‌گذاری کرد. این ارکستر توانست آثار آهنگسازان ایران را مانند خود مرتضی حنانه، صدیقه شهنیا، فریدون ناصری، فریدون فرزانه، مصطفی کسروی و سیروس شهردار را اجراء و ضبط نماید. در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ وی سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را تحت عنوان «شناسایی موسیقی اصیل ایرانی» به همراه فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی به عهده گرفت.
حنانه در سال ۱۳۴۵ از طرف رادیوی ایران و بنا به دعوت یونسکو به «تریبون انترناسیونال آهنگسازان رادیو و تلویزیون» اعزام شد و در آنجا قطعاتی از «ارتوریو» اثر خود را اجراء کرد که از رادیوی ایرلند و سوئیس پخش شد.
پس از افتتاح سازمان” رادیو و تلویزیون ملی ایران” حنانه در سمت مشاور سرپرستی اقدام به تأسیس کلاس‌هایی برای تعلیم فنّی خوانندگان نمود و ارکستر سازهای ایرانی را تشکیل داد.
ساخت موسیقی فیلم
در سال‌های پایانی دهه چهل با انحلال ارکستر فارابی و با توجّه به تجربه‌های سینمایی که در ایتالیا اندوخته بود به موسیقی فیلم روی آورد و با آفریده‌های خود توفیق بسیاری از فیلم‌های متوسط را نیز تضمین کرد.
او از جمله برای فیلم‌های «فرار از تله»، «گُرگ بیزار»، «قصّه ماهان»، «سلام سرزمین من»، «موج»، «گلیم» و «تیرباران» موسیقی نوشته است. موسیقی سریال‌های تلویزیونی «هزاردستان» از کارهای اوست که آن را بر اساس پیش‌درآمدی در اصفهان از مرتضی نی‌داوود نوشته‌است.[۳] وی هزاردستان را در هفت قسمت نوشته و از نظر رنگارنگی تم‌ها، اثری بسیار پُرمایه است. این موسیقی مردمی‌ترین کار حنانه به‌شمار می‌آید و حال و هوای تهران سال ۱۳۲۰ را به‌خوبی منتقل می‌کند. امپرومپتوی راگیا، لالایی و قطعه‌ای بر روی شعری از نیما یوشیج، از آخرین کارهای او به شمار می‌رود.
دهه ۱۳۵۰
وی در جشنواره شیراز قطعه «کاکوتی» را با ارکستر مجلسی تلویزیون اجراء کرد که موفّق به دریافت جایزهٔ «گراند مانسیون اسپسیال» گشت. در جشنواره دوّم نیز، قطعه «کاپریس برای پیانو و ارکستر» او به رهبری فرهاد مشکوة اجراء شد و سال ۱۳۵۰ موفق به دریافت جایزه بهترین آهنگ‌ساز برای فیلم فرار از تله به کارگردانی جلال مقدم می‌شود.
اثر «کاپریس برای پیانو و ارکستر» مهمترین اثر مرتضی حنانه است که در طول سی سال و بر مبنای آخرین دست‌آوردهای ایشان روی موسیقی چندصدایی ایران نوشته شده است. این اثر با ارکستر سمفونیک تهران و رهبری فریدون ناصری در سال ۱۳۶۹ و ارکستر مجلسی تلویزیون ملّی ایران در سال ۱۳۴۷، اجراء اما ضبط نشد. در نهایت به دلیل اینکه اجراءهای این اثر هیچ وقت مورد تأیید ایشان قرار نگرفت (به نقل از خودش، درد بزرگ تکنیک اجرایی مانع آن بود) آن را «کاپریس لعنتی» نام نهاد.
درگذشت
مرتضی حنانه روز سه شنبه، ۲۴ مهر ۱۳۶۸، پس از گذراندن بیماری سرطان چشم از جهان فروبست. او همیشه آرزو داشت در کنار حکیم بزرگ ایران زمین؛ ابن سینا و در همدان به خاک سپرده شود که این خواسته‌اش امکان‌پذیر نشد و برخلاف وصیت او ، حنانه در امامزاده طاهر (کرج)به خاک سپرده شد.
نگرش به موسیقی
بزرگ‌ترین مشغله ذهنی مرتضی حنانه چندصدایی کردن موسیقی ایران بود. روز و شب در این فکر بود که برای آهنگ‌سازی از موسیقی ایران باید آن را چندصدایی کرد. کوشش‌های حنانه در این مورد او را به ابتکار هارمونی زوج رسانید که سال‌ها برای آن زحمت کشید و خود آن را به کار بست؛ ولی هارمونی زوج مورد پذیرش همه موسیقی‌دانان قرار نگرفت.
فیلم‌شناسی
حنانه ساخت موسیقی فیلم را از سال ۱۳۲۷ با فیلم «ایران سرزمین طلای سیاه» که محصول اداره کل هنرهای زیبای وزارت فرهنگ و هنر بود آغاز کرد.
وی موسیقی متن فیلم‌های زیر را ساخته است:
سال فیلم کارگردان
___
۱۳۳۳ عروس دجله نصرت‌الله محتشم، ۱۳۳۶ بهلول صادق بهرامی، ۱۳۴۲ ساحل انتظار سیامک یاسمی،۱۳۴۲ تپه‌های مارلیک ابراهیم گلستان، ۱۳۴۳ لذت گناه سیامک یاسمی، ۱۳۴۴ عروس دریا آرمان هوسپیان، ۱۳۴۶ الماس ۳۳ داریوش مهرجویی،۱۳۵۰ پل خسرو پرویزی ، ۱۳۵۰ کاکو شاپور قریب، ۱۳۵۰ پهلوان مفرد امان منطقی،۱۳۵۰ سه‌قاپ زکریا هاشمی،۱۳۵۰ فرار از تله جلال مقدم، ۱۳۵۰ بابا شمل علی حاتمی، ۱۳۵۰ راز درخت سنجد جلال مقدم،۱۳۵۰ قصاص نظام فاطمی،۱۳۵۱ صمد و فولادزره دیو جلال مقدم، ۱۳۵۱ جهنم + من محمدعلی فردین، ۱۳۵۱ قلندر علی حاتمی
۱۳۵۹ خون‌بارش امیر قویدل، ۱۳۵۹ سند زنده اصغر بیچاره، ۱۳۶۴ تشریفات مهدی فخیم‌زاده، ۱۳۶۴ مردی که موش شد احمد بخشی، ۱۳۶۵ تیرباران علی‌اصغر شادروان، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ جعفرخان از فرنگ برگشته علی حاتمی، ۱۳۵۸-۱۳۶۶ مجموعه تلویزیونی هزاردستان علی حاتمی.
آثار و تالیفات
از نوشته‌ها و آثار وی می‌توان موارد زیر را نام برد:
کاپریس (برای پیانو و ارکستر سمفونیک)، دعا (برای کُر و سلوها و ارکستر سمفونیک)، صبر و ظفر (دو قطعه برای برای ارکستر مجلسی با هارپ و پیانو)، در بزرگداشت فردوسی (برای پیانو و آواز)، لالایی (برای پیانو در بزرگداشت نیما یوشیج)، مهرگان (برای ارکستر سمفونیک)، اوراتوریوی بزرگ La Persia یا ایران (در ۱۲ قسمت برای ارکستر سمفونیک و کُر)، که تا کنون اجراء نشده است.
از ترجمه‌های وی می‌توان به این عنوان‌ها اشاره نمود:
ارکستراسیون، نوشته شارل کوکلن درپنج جلد، چگونه ملودی بسازیم، اثر جولیو باس.
از تألیفات او می‌توان به این موارد اشاره کرد:
گام‌های گمشده، دروازه‌های متروک، تئوری هارمونی زوج، مقاصد الالحان (عبدالقادر مراغه‌ای) و قطعات بسیاری از تصنیف‌ها و آهنگ‌هایی که برای ارکستر، هارمونیزه و تنظیم کرده است.
دربارهٔ حنانه
در اواخر زندگی-دهه ۱۳۶۰
کتاب
…. به رهبری مرتضی حنانه نوشته،تورج زاهدی، انتشارت فیلم، تاریخ موسیقی نوشته سعدی حسنی
مقاله
در سوگ سازها، شهین حنانه، مجله دنیای سخن شماره ۲۹، به یاد آن گام‌های گمشده، زهره خالقی، مجله دنیای سخن شماره ۲۹، حنانه، ستاره‌ای که واجهید، فریدون ناصری، مجله آدینه شماره ۳۸، نوجویی در موسیقی، م. ارغنون (منوچهر جهانبگلو)، مجله فردوسی دوره ۲۰شماره ۹۱۳، مرگ می‌آید، کیهان فرهنگی، دوره ۶ شماره ۷، حنانه و موسیقی او از نگاهی مخالف، سیامک نوری، مجله آینه دوره ۱، شماره ۴.
