نویسنده: اردشیر پژوهشی؛ کارشناس آموزش کودکان و مدرس دانشگاه
سفالگری پیشینه ای کهن دارد. آغاز سفالگری به گذشته های بسیار دور برمی گردد به غار و زندگی غارنشینی. در میان قدیمی ترین آثار باقیمانده از بشر اولیه آثار سفالین همیشه جایگاه ویژهای داشته و دارند و مورد بررسی کاوشگران، باستان شناسان و پژوهشگران تاریخ هنر قرار می گیرند.
سفالگری را گروهی صنعت و گروهی دیگر هنر می دانند. اما واقعیت این است که سفالگری هنری کاربردی بوده است، به این معنا که تلفیقی از هنر و صنعت می باشد. وجه هنری یک اثر سفالین در منحصربه فرد بودن آن است و این ویژگی هنگامی از میان می رود که آثار سفالین به تولید انبوه درآیند یعنی سفالگری تبدیل به صنعت شود یا وجه صنعتی آن غلبه یابد. امروزه سفالگری هم به شکل صنعتی یعنی تولید انبوه، یکنواخت و کاربردی وجود دارد و هم به شکل هنری یعنی خلق آثار منحصربه فرد که غالباً جنبه تزیینی دارند و در شاخه هنرها قرار می گیرند. با این تفاسیر شاید کلمه سفالگری برای کلاس کودکان پیش دبستانی و دبستان کلمه مناسبی نباشد. چراکه هدف و روند کار هنر و صنعت سفالگری متفاوت است. لذا بهتر است به جای آن از کلمه گلبازی استفاده کنیم که با اهداف و روند کار در کلاس های پیش دبستانی و دبستان هماهنگی بیشتری دارد. بازی در این مقطع سنی (پیش دبستانی و دبستان) از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به قول یکی از نویسندگان بزرگ و نام آور “برای کودکان، بازی راهی است به سوی شناخت جهان؛ جهانی که در آن به سر می برند و رسالت تغییر و دگرگون ساختن آن را به عهده دارند” یکی از بازی های مورد علاقه تمام کودکان جهان گلبازی است. کودکان علاقه وافری به این بازی دارند اما غالباً این علاقه از طرف والدین سرکوب می شود و کودکان در صورت امکان، پنهانی و دور از نظر والدین به این بازی می پردازند. اگر شما هم به دوران کودکی خود رجوع کنید خواهید دید که این تمایل را داشته اید و اگر شما را از گلبازی منع نکرده باشند حتماً به آن پرداخته اید. میل به گلبازی (مانند بسیاری از بازی های دیگر) در انسان بزرگسال نیز وجود دارد. اما محدودیت ها و آداب اجتماعی مانع پرداختن به گل بازی (یا بازی های دیگر) می شود. این تمایل چیست و از کجا ناشی می شود؟ نخستین آثاری که از بشر اولیه باقی مانده است مجموعه خطوطی است که او با انگشتانش بر دیوارهای گلین غارها به وجود آورده است. این نقوش صرفاً بازی است و هیچ پیامی ندارد. درواقع گلبازی محض است. گلبازی یکی از طبیعی ترین بازیها است که رابطه انسان را با خاک برقرار می کند، گل بازی یادآورد آفرینش آدمی است. آدم به خاک و گل، میلی درونی دارد چراکه ریشه در خاک دارد، از خاک رسته است و به خاک باز می گردد. لذا نباید با نگاهی ساده اندیشانه از کنار این میل طبیعی و فطری گذر کرد بلکه بایستی به آن توجه نمود و پیرامون آن به اندیشه و تعمق پرداخت. متأسفانه بسیاری از والدین و حتی معلمان نسبت به گلبازی دید مثبتی ندارند و یا حداقل آن را کاری بی مورد می دانند. این دیدگاه از آنجا ناشی می شود که نسبت به اهمیت این بازی آگاهی کافی ندارند. امروزه گل بازی به عنوان یک بازی سازنده و مفید شناخته شده است و مورد توجه مربیان آگاه کودک است. در مورد این بازی کودک را نباید منع کرد بلکه بایستی امکاناتی فراهم آورد تا او بتواند راحت تر به این بازی بپردازد. در این مقاله کوتاه و مختصر به اهمیت گلبازی در ساختار ذهن و جسم کودک خواهیم پرداخت.
آثار و ویژگی های گل بازی
گل بازی غالباً یک بازی انفرادی است که در همه جا می تواند انجام شود، اما نکته مهم این است که گل مورد استفاده حتماً باید از خاک تمیز تهیه شده باشد که منجر به حساسیت ها و یا بیماری های پوستی نگردد. اگر درست کردن گل را به کودک واگذار کنیم بهتر است زیرا برای او درست کردن گل لذتبخش است و بخشی از بازی به حساب می آید. بعد از آماده شدن گل ذهن و دست کودک ساعت ها درگیر ساختن اشیا، حیوانات و آدمک ها خواهد شد.
آثار و ویژگی های گِل بازی :
1– بازی ابتکاری
2- هماهنگی چشم، دست و مغز
3- تقویت عضلانی دست ها
4- تخلیه انرژی
5- کشف مفاهیم تعادل و تناسب
6- اعتماد به نفس
1- بازی ابتکاری
بازی ابتکاری به بازی گفته می شود که کودک خود آن را به وجود آورد و پیش برد. گل بازی این ویژگی را دارد. به این ترتیب که کودک ابتدا با خاک و آب، گل را درست می کند سپس با گل اشیا، حیوانات و یا آدمک های دلخواه خود را می سازد و پس از آن با چیزهایی که خودش خلق کرده است، بازی می کند و بازی خود را پیش می برد. “کودکان نسبت به وسایل بازی از پیش آماده شده کمتر تمایل نشان می دهند. بهتر است کودک وسایل بازی خود را بسازد. این کار روح سازندگی و خلاقیت را در وی می پروراند”. این بازی چون مسیر از قبل تعیین شده ای ندارد در رشد قوه تخیل و خلاقیت کودک اثر بسیار زیادی دارد. کودک در جریان بازی همچنان که احجامی را می سازد مدام به کشفیات جدیدی دست می یابد و خود آنها را گسترش می دهد. اما اسباب بازی هایی که از پیش آماده اند و مسیر و هدف معینی را دنبال می کنند این امکان را به کودک نمی دهند و یا کمتر این فرصت را در اختیار وی قرار می دهند که او همزمان با اندیشیدن خلق کند و پیش رود. نکته مهم دیگر در بازی های ابتکاری این است که کودک دچار تقلید نمی گردد و قدرت خلاقه خود را جسورانه به کار می اندازد.
2- هماهنگی چشم، دست و مغز
یکی از اهداف کلاس های پیش دبستانی و سال های اول دبستان ایجاد هماهنگی میان چشم، دست و مغر است. برای دستیابی به این هدف بازی ها و تمرین هایی هم وجود دارد. گلبازی این هدف را در بطن خود به همراه دارد. کودک ضمن کار با گل سعی می کند اشیا و احجام موردنظر را آن گونه که در ذهن تجسم کرده است با دستانش جسمیت ببخشد. او نگاه کردن توأم با دقت را می آموزد و سعی می کند به گل شکل دلخواه بدهد. این کار باعث می گردد میان اندام های حرکتی دست، چشم و مغز هماهنگی لازم به وجود آید. این هماهنگی زمینه ساز رشد وی در زمینه های دیگر نیز هست. البته این مسیله منحصر به دوران کودکی نیست هرچقدر این هماهنگی در فرد تقویت شود از توانایی های بیشتری در زمینه های گوناگون بهره مند خواهد بود چنانکه یک جراح نیز به این توانایی نیازمند است در غیر اینصورت نمی تواند یک جراحی موفق و دقیق را به پایان برساند.
3- تقویت قدرت عضلانی دست ها
کار با گل باعث تقویت قدرت عضلانی دست ها می گردد. به همین دلیل بازی برای آن دسته از کودکان که در ناحیه اندام های دست دچار ضعف و ناتوانی هستند راه درمان بسیار خوبی است و نسبت به ورزش های خسته کننده و گاه شکنجه آور فیزیوتراپی که فاقد بازی و نشاط برای کودک است جذابیت فوق العاده ای دارد. البته این توضیح که در این مورد حتماً بایستی با یک متخصص مشورت کرد و در مورد کودکان عادی نیز باعث بالارفتن مهارت استفاده از دستان و انگشتان می گردد. پرورش دقت و مهارت نیز از اهداف موردنظر در آموزش های پیش دبستانی و دبستان است.
4- تخلیه انرژی
در گل بازی کودک از دو جنبه فکری و جسمی انرژی زیاد مصرف می کند. این کلاس برای آن دسته از کودکان که انرژی زیادی دارند و محلی برای تخلیه این انرژی نمی یابند بسیار مفید است. در غیر این صورت کودکان پرانرژی ممکن است انرژی زیاده از حد خود را در جاهایی به مصرف برسانند که باعث گردد دیگران تصور کنند آنها کودکان نابهنجاری هستند. نکته دیگر اینکه کودک در کلاس گل بازی به لحاظ روانی می تواند به یک آرامش نسبی دست یابد. او ممکن است آدمکی را بادقت بسازد و برای ساخت آن یک ساعت وقت صرف کند اما تصمیم بگیرد که با یک مشت آن را له کند. شاید او آدمک مردی را ساخته باشد که از نظرش بسیار آدم بدی است در واقع کودک عقده های روانی خود را در این گونه اعمال تخلیه می کند. این حرکت در انسان طبیعی است ما نیز گاه اشیا را می شکنیم یا کاغذها را پاره می کنیم و یا… لذا کودک را نباید سرزنش کرد اگر او دوست دارد آثار خود را از بین ببرد مانع نشوید. مگر اینکه فکر کند احجامی که ساخته است زشت هستند و ابزار ناتوانی کند در اینصورت می توانید مانع شوید. البته نه به صورتی که به کودک امر کنید بلکه به این ترتیب که او را متوجه زیبایی های کار نمایید و یا از او بخواهید کار هنری اش را به شما نشان بدهد تا اتاقتان را با آن تزیین کنید و به این ترتیب او اندک اندک درمی یابد که کارهایش می توانند جالب باشند و یا اینکه نکات فنی ساده ای به او بیاموزید تا بتواند کارهای بهتری انجام دهد البته به شکلی که کارهایش تبدیل به کارهای تقلیدی محض نگردد.
5- کشف مفاهیم تعادل، تناسب و تجسم فضایی
نقاشی کاری است که با تمام محاسن و ویژگی هایش بر روی سطح انجام می شود. اما گلبازی باعث می گردد کودک بعد تازهای از اشیا را کشف و تجربه کند و آن تجسم فضایی اشکال است. این مسیله در رشد ذهنی او تأثیر بالایی دارد. او در واقع از همین راه با مفاهیم عمیق و مهمی مانند تعادل و تناسب نیز آشنا می شود. هنگامی که می خواهد حجمی را بسازد که ایستایی داشته باشد به طور عملی و تجربی تعادل را کشف می کند و با این تلاش او نسبت ها را هم می فهمد. او از این طریق به روابط اشیا و اجراء آنها پی میبرد. مجموعه این تجربیات در رشد ساختار ذهنی او اثر دارد و حتی در تقویت قدرت هوش وی اثر مستقیم دارند.
6- اعتماد به نفس
هنگامی که انسان اثری از خود به وجود می آورد، به بودن خود و مهمتر از آن به کارا بودن خود بیشتر پی میبرد و اعتمادبه نفس بیشتری برای ابراز وجود پیدا می کند. این مسیله در کودکان به شدت خودنمایی می کند. هنگامی که کودک یک نقاشی می کشد و مربی یا پدر و مادر آن را به دیوار می زنند او احساس می کند توانایی انجام کارهایی را دارد و قدرت اعتمادبه نفس وی تقویت می گردد. آثار سفالین کودکان نیز چنین احساسی را در وی به وجود می آورد. او می بیند که خالق یک مجسمه است و اگر این اثر هنری را والدین به عنوان یک شیء تزیینی زیبا مورد توجه و استفاده قرار دهند بدون شک در شخصیت فرزند خود اثری مثبت باقی خواهند گذاشت.
اردشیر پژوهشی
کارشناس آموزش کودکان و مدرس دانشگاه
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
منبع: مجله ی جهان هنر سال اول شماره دوم اردیبهشت هشتاد وپنج
