مسعود پورقریب (محقق موسيقي و نوازنده)
The Role of Degrees
In Iraninan Music Analysis
MasoudPourgharib
در این پژوهش کوتاه و مفید ، به نقش درجات در نظام دستگاهی موسیقی ایران اشاره شده است . درجات شاهد ، ایست و متغیرها در هفت دستگاه موسیقی ایرانی و پنج آواز به ترتیب برای تمام گوشه ها آورده شده اند . برای جمع آوری مطالب از مقالات دکتر هومان اسعدی ، استاد آرش محافظ ،کتاب استاد فرهاد فخرالدینی و چندین اثر دیگر استفاده شده است که در پایان مطلب ذکر شده اند . این مقاله برای علاقمندان به تجزیه و تحلیل موسیقی ایرانی بسیار موثر و بی مانند است .
شور بالا دسته :
درآمد ، کرشمه ، نغمه ، چهارمضراب و سلمک ، همگی در منطقه بالادسته هستند با شاهد سل ، نت ایست در این گوشه ها دو و نت لا متغیر است .
شور وسط دسته :
شهناز، قرچه ، گریلی ، خارا و قجر با نت شاهد و ایست دو در این بخش صدایی قرار میگیرند .
شور پایین دسته :
بزرگ ، عزال ، رضوی و حسینی در این محدوده قرار دارند . شاهد این گوشه ها به جز رضوی نت سل یک اکتاو بالاتر است . ایست عزال و حسینی نت سل و ایست گوشه بزرگ نت دو است .شاهد رضوی درجه هفتم شور است .
درجه هشتم در حدفاصل بین شور وسط دسته و پایین دسته است . شور پایین دسته در واقع دانگ سوم شور است .
رنگ هشتری درجه سوم شور و ایست آن درجه اول است .
شهرآشوب در شور ، همایون ، چهارگاه و راست پنجگاه اجرا می شود .
ابوعطا
درآمد : در وسعت درآمد شور است تفاوت در شاهد آن است که نت دو درجه چهارم شور است.
حجاز : شاهد آن درجه پنجم شور، ایست آن شاهد ابوعطا و نت خاتمه شاهد شور است .
چهارپاره و چهارباغ : از گوشه های عروضی به وزن متفاعلن .
گبری : شاهد آن درجه پنجم شور و ایست آن تنیک شور است . از توابع حجاز است بر وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل ( بحر هزج مسدس مقصور) .
ابوعطا بر درجه دوم شور ایست میکند .
افشاری :
درجه چهارم شور است (دو) و ایست آن زیرتنیک شور (فا) .درجه دوم افشاری یا همان پنجم شور نت متغیر است .
جامه دران : شاهد آن درجه پنجم شور است .
مثنوی : به وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات و یا فاعلاتن فاعلاتن فاعلن .
عراق : اوج افشاری است . شاهد آن درجه هفتم شور و چهارم افشاری است . گوشه های قرایی و نهیب در محدوده عراق هستند . قرایی پیش و نهیب پس از عراق اجرا می شوند .
بیات ترک :
درجه سوم شور است . گاهی روی همین درجه آغاز و پایان دارد و گاهی روی شاهد شور خاتمه پیدا میکند .
شهابی : شاهد آن درجه سوم شور و خاتمه آن تنیک شور است بر وزن : مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل.
مهربانی : از نظر درجات مانند شهابی ولی وزن آن میتواند فعلن ( هشت بار ) و یا مستفعلن ( هشت بار) باشد.
دوگاه : بر وزن کرشمه است .
فیلی : درجه هفتم شور است و ایست آن شاهد بیات ترک .
شکسته و قرایی : در شکسته نت های درجه هشتم و نهم ربع پرده پایین می آیند .
قطار : با نت زیر تنیک شور آغاز میشود . شاهد آن درجه سوم شور و روی زیرتنیک به پایان می رسد
به این علت حالتی شبیه به افشاری دارد .
دشتی :
درجه پنجم شور شاهد و متغیر است . معمولا از درجه سوم شورآغاز میشود . خاتمه آن تونیک شور است . وزن اشعار دشتی مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل است .
اوج دشتی : بوسلیک درجه هشتم شور و ایست آن درجه پنجم شور است و درجه ششم متغیر آن است در حالت بالارونده و بر وزن مثنوی است .
گوشه های مهم دشتی : دیلمان ، دشتستانی ، گیلکی ، غم انگیز و چوپانی همه بر وزن دوبیتی هستند .
بیات کرد : از درجه چهارم شور آغاز میشود و روی درجه پنجم متمرکز می شود .
ماهور :
کرشمه : در محدوده درآمد با شاهد دو ایست سل بر وزن عروضی مشخص.
داد :از درجه چهارم ماهور آغاز و روی درجه دوم خاتمه می یابد .
مجلس افروز : در محدوده گوشه داد است . نت ایست آن ر و حول و حوش درجه پنجم بسط و گسترش می یابد.
خسروانی : در محدوده داد است . از درجه پنج آعاز شده و به درجه دوم ختم میشود .
دلکش : درجه پنج ماهور است که مایه و مقام در اینجا تغییر می کند .
خاوران : شروع آن درجه ششم ، گردش حول درجه پنج و ایست آن درجه چهار است .
نیشابورک : اوج ماهور است ، شاهد آن درجه هشتم ، وسعت صوتی آن ششم بزرگ است.
نصیرخانی یا طوسی : بر وزن مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن .
ماهور صغیر : از نت لا آغاز میشود و بر نت ر خاتمه می یابد . ماهور را لحظاتی به ماهور فا انتقال می دهد .
حصار ماهور : ماهور را به چهارم بالاتر انتقال می دهد . ابول ، زنگوله ، نغمه و زیرافکند به دنبال آن می آیند .
نیریز : عبدالقادر آن را یکی از شعبات نامیده است . شاهد آن درجه دوم ماهور و درجه سوم ربع پرده بم می شود . محوریت ملودی روی درجه سوم (می) است . نیریز پلی بین ماهور و شور است .
شکسته : مانند افشاری است و شاهدش درجه پنجم شور و در شاهد ماهور خاتمه می یابد .
عراق و نهیب : اوج ماهور هستند ، شاهد درجه هشت و ایست درجه پنج . درجه دهم ماهور نیم پرده بم می شود .
محیر : از درجه چهار آغاز شده و تا درجه هشت بالا می رود .
آشور آوند : اوجی در ماهور است . می توان آن را اوج نهیب و عراق و راک دانست .شاهد آن درجه یازدهم ماهور و خاتمه آن درجه هشتم ماهور است .
اصفهانک : شاهد آن درجه هشتم ماهور و شبیه به پرده های اصفهان است : ط ب ط ، اصفهانک مقدمه ای برای تغییر مقام به راک است .
راک : در اوج ماهور با پرده های همایون و اصفهان ، شاهد آن درجه هشت ماهور است ، تنالیته ثابت می ماند اما مایه تغییر می کند .راک ابتدا در تتراکورد سوم و چهارم اجرا می شود سپس به سمت تتراکورد اول و دوم سرازیر و روی شاهد ماهور می ایستد .
قطعات ضربی ماهور به ترتیب : رنگ حربی ، رنگ یکچوبه ، رنگ شلخو ، ساقی نامه ، کشته ، صوفی نامه .
همایون :
درآمد : درجه اول شاهد و درجه دوم ایست تعلیقی آن است . گاهی همایون روی نت زیرتنیک ایست میکند (فا).
چکاوک : درجه چهارم همایون است . ایست و خاتمه آن روی شاهد همایون است .
بیداد : درجه پنجم همایون است ، ایست آن درجه چهارم و خاتمه آن درجه یک است .
نی داود : از درجه سوم همایون آغاز می شود ، شاهد آن درجه پنج و ایست آن نت شاهد همایون است .
عشاق : اوج همایون و شاهد آن درجه هشتم است ، اگر روی درجه چهارم ایست کند حالت اصفهان تداعی می کند .
باوی : ملودی اطراف درجه چهار و پنج است ، حالتی شبیه به اصفهان و بیداد دارد و در مواقعی به اوج همایون می رسد .
ابوالچپ : شاهد و ایست آن درجه چهار ، خاتمه آن تنیک همایون است .
راوندی : در محدوده ابوالچپ اجرا می شود .
موره : ابولچپ و راوندی با جمله کوچکی به نام موره به همایون برمی گردند ، در این گوشه درجه سوم ربع پرده و درجه چهارم نیم پرده پایین می آیند .
لیلی و مجنون : شاهد درجه چهار همایون ، ایست درجه دوم و خاتمه تنیک همایون بر وزن مفعول مفاعلن مفاعیل .
طرز : شاهد آن درجه چهارم و ایست درجه دوم .
نفیر : اوج همایون است شاهد درجه هشتم ، خاتمه درجه چهار همایون و ایست درجه پنجم است .
فرنگ : گوشه ای ریتمیک و سازی دارای ریتم زنگوله که شاهد و خاتمه آن درجه چهارم است .
زابل : شاهد و ایست تنیک همایون است و برای پرده گردانی به سه گاه استفاده می شود ( بیات عجم نوعی زابل است ).
عزال : مدگردانی از همایون به شور ، شاهد و ایست درجه هشتم همایون ، در واقع از همایون به شور هم نام مدگردانی می شود .
دناسری : ابتدا محور ملودی درجه هفت و ایست درجه چهارم است سپس مسیر ملودی درجه هشت و خاتمه درجه پنج و درجه شش متغیر می شود . شبیه به عشاق است .
شوشتری : درجه چهارم همایون در اوج است . ایست آن درجه دوم و خاتمه تنیک همایون است . گوشه های میگلی ، مرودشتی و بهبهانی در این محدوده هستند .
منصوری : برای مدگردانی به چهارگاهی که یک چهارم بالاتر است مثلا از همایون می به چهارگاه دو . از متعلقات شوشتری است.
بختیاری : شاهد آن درجه دوم و ایست آن درجه اول است بر وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل.
دلنواز : شاهد و ایست درجه چهار، خاتمه تنیک همایون .
موالف : شاهد و خاتمه تنیک همایون است و ایست درجه پنجم آن ، درجه سوم متغیر آن است .
نیریز : شاهد آن درجه پنجم ، ایست درجه سوم و خاتمه تنیک همایون است .
جامه دران : شاهد درجه پنج همایون و ایست درجه دوم آن .
صوفی نامه : بر وزن فعولن فعولن فعولن فعول . پس از آن رنگ فرح در میزان سه ضربی و سپس شهرآشوب .
اصفهان :
ایست و شاهد آن درجه چهارم همایون است و خاتمه آن شاهد همایون است و گاهی درجه دوم .
جامه دران : شاهد آن درجه دوم اصفهان و ایست آن درجه دوم همایون است !
بیات راجع ( راجه ) : شاهد و ایست درجه دوم اصفهان ، خاتمه درجه چهار یا پنج همایون ، گوشه حزین زیرمجموعه آن است .
عشاق : اوج اصفهان است ، شاهد آن درجه هشتم همایون و ایست آن درجات چهارم و پنجم همایون ، درجه ششم همایون متغیر است و درجه نهم همایون ربع پرده پایین می آید .
رهاب : اگر در عشاق به جای درجه پنج روی درجه چهارم ایست کنیم حالت رهاب می دهد و می توان به شورو افشاری وارد شد . گوشه شاه ختایی با وزن مثنوی زیرمجموعه آن است .
سوز و گداز : از چهارم درست بالاتر از اصفهان آغاز و با حرکتی پایین رونده به شاهد می رسد .
راز و نیاز : شاهد آن تنیک اصفهان و ایست آن درجه دوم همایون است ( شبیه به شوشتری است ) .
رنگ فرح انگیز در انتها در میزان سه ضربی .
سه گاه :
سرکلید آن مانند شور ولی درجه چهارم ربع پرده بم می شود .
زابل : درجه سوم سه گاه و می توان از طریق آن به شور رفت .
مویه : درجه چهارم سه گاه ، در واقع سه گاهی است که به یک چهارم بالاتر منتقل شده است .
حصار : سه گاهی است که به فاصله پنجم بالاتر منتقل شده است مثلا سه گاه می کرن به سی کرن منتقل می شود .
مخالف : شاهد آن درجه ششم سه گاه است و ایست آن درجه چهارم سه گاه . در مخالف درجه پنجم سه گاه ربع پرده بالا میرود و درجه هشتم ربع پرده پایین .
مغلوب : از متعلقات مخالف است و پس از آن نغمه مغلوب که ریتمیک است می آید و پس از آن مثنوی مخالف .
حدی : در پرده های سه گاه با وزن مثنوی .
پهلوی : پس از حدی در پرده های مخالف : حدی / پهلوی / حدی .
در پایان رنگ دلگشا که در ردیف برومند به صورت دو چهار و در ردیف موسی معروفی شش و هشت است .
چهارگاه :
پیش زنگوله و زنگوله : گوشه های ریتمیک.
زابل : شاهد آن درجه سوم چهارگاه و خاتمه در تنیک .
مویه : چهارگاهی که به چهارم بالاتر منتقل شده است .
حصار : شاهد و ایست درجه پنجم چهارگاه در واقع چهارگاهی که به پنجم بالاتر منتقل شده است.
مخالف : شاهد آن درجه ششم چهارگاه و تاثیر همایون دارد و می توان به همایون مدگردانی کرد .
مغلوب : اوج چهارگاه است ، شاهد آن درجه هشت و شروع آن درجه شش و پس از نغمه مغلوب که ریتمیک است .
حدی و پهلوی : درپرده های مخالف .
رجز : بر وزن فعولن فعولن فعولن فعول یا فعل ( بحر متقارب ).
منصوری : درجه هشت و اوج چهارگاه . گردش مکرر دو نت زیرین و زبرین ( هفتم و نهم ) که سرانجام روی شاهد حل می شوند .
نوا :
دومین مقام از دوازده مقام موسیقی قدیم ایران : ط ب ط / ط ب ط مانند گام مینور تیوریک .
درجه ششم نوا ( می کرن ) ایست میانی یا ایست موقت است .
فا ، لا ، دو ( زیر تنیک ، رو تنیک و درجه چهارم نوا ) گرایش زیادی به حل روی سل (شاهد) دارند.
خاتمه نوا شکل خاصی دارد که به آن بال کبوتر می گویند .
گردانیه : نوعی تحریر است .
بیات راجع (راجه) : شاهد درجه دوم نوا خاتمه شاهد نوا .
عشاق : در دوتتراکورد اجرا می شود یک در پایین دیگری در اوج .
عراق : از عشاق به عراق می رویم ، مایه و مقام تغییر می کند . رابطه نوا با ماهور مانند شکسته با ماهور است .
محیر : جزوی از عراق است و شاهد آن درجه چهارم نوا .
حزین : ریتمیک است مانند زنگوله .
نهفت : درجه پنجم نوا است و روی درجات دوم و چهارم ایست می کند ، خاتمه آن شاهد نوا است .
گوشت : برای مدگردانی به سه گاه و شور ، در ادامه آن عشیران می آید .
نیشابورک : درجه سوم نوا و ششم شور ، حالت گوشه عراق در ماهور را داراست یعنی می توان به ماهوری که یک سوم کوچک بالاتر است رفت .
مجسلی : از فرودهای نوا است ، از درجه پنج به یک .
خجسته : مانند دشتی است ، شاهد آن درجه شور است که متغیر نیز هست .
حسینی : اوج نوا است و ایست آن درجه پنجم نوا .
بوسلیک : اوج نوا است و ایست آن چهارم نوا .
رهاوی : درجه دو شور است و ایست آن زیرتنیک شور .
نیریز : شاهد درجه هشتم نوا است ، ایست اول درجه شش و ایست دوم درجه چهار نوا.
راست پنجگاه :
زنگ شتر: از درجه دوم آغاز می شود .
پروانه : درجه سوم راست است ، خاتمه آن تونیک راست . درجات دوم و هفتم نیم پرده پایین می آیند .
پنچ گاه : شاهد آن پنجم بالاتر از شاهد راست است و تاثیر رهاوی ، شکسته و افشاری دارد .
سپهر : شاهد آن درجه پنج و خاتمه نت تنیک راست است .
عشاق : شاهد درجه پنج ، ایست درجه دو و فرود آن نت تنیک راست .
زابل : شاهد آن درجه پنج راست برای مدگردانی به سه گاه .
بیات عجم : مقدمه ای برای ورود به شور که پس از آن بحر نور می اید .
مبرقع : اوج راست و درجه هشتم آن است ، ایست آن درجه پنجم راست است .
دانگ های موسیقی ایران :
ط ج ج ( شور ) – ب ط ط (ماهور) – ط ب ط ( نوا ) – ب ه ج ( چهارگاه )
تمام گام های موسیقی ایرانی از این چهار دانگ ساخته می شوند :
ب ط ط / ب ط ط ( ماهور )
ط ج ج / ط ج ج ( شور )
ب ه ج / ب ه ج ( چهارگاه )
ب ه ج / ط ج ج ( همایون )
ط ب ط / ب ه ج ( اصفهان )
ب ط ط / ط ج ج ( دلکش )
ط ب ط / ط ج ج ( نوا )
ط ب ط / ب ط ط ( عراق )
ب ط ط / ب ه ج ( راک )
ط ج ج / ط ب ط ( اوج )
منابع :
تجزیه و تحلیل ردیف موسیقی ایران –فخرالدینی ، فرهاد–انتشارات معین
مبانی نظری موسیقی ایرانی –مرادیان ، حمید –ناشر مولف
دستگاه به عنوان چرخه ای چند مدی–اسعدی ، هومان – ماهور
از مقام تا دستگاه –اسعدی ، هومان – ماهور
سیر نغمگی در موسیقی دستگاهی–اسعدی ، هومان – ماهور
مقام دلکش نگاهی تطبیقی –محافظ ، آرش – ماهور
تحلیل ردیف –طلایی ، داریوش –نشر نی
