مسعود پورقریب؛ نوازنده تار و سه تار، پژوهشگر و مدرس موسیقی ایرانی.
مقدمه
دستگاه های موسیقی ایران دارای بخش های متعددی، از نظر شباهت به مد مبنا -که در واقع معرف حال و هوایی اصلی آن دستگاه است- یا تفاوت های بزرگ و یا کوچک با آن می باشند .این تفاوت ها تا جایی پیش می روند که مدلاسیون به دستگاه و یا آوازی دیگر رخ می دهد. نوازنده یا خواننده ماهرمی تواند ازطریق گوشه هایی که امکان مد گردی را از دستگاهی به دستگاه یا آوازی دیگر محقق می کند به مرکب نوازی یا مرکب خوانی بپردازد . این موارد به کرات در تحلیل های مختلف پژوهشگران موسیقی ایرانی بیان شده اند، مانند اینکه دلکش نمود شور است در ماهور و یا منصوری، نمود چهارگاه است در همایون. ما در این یادداشت تلاش میکنیم که آن بخش از هر دستگاه (گوشه ها) که صرفا نمایانگر خصوصیات همان دستگاه از نظر ساختار و محتواست را بیان کنیم و از مواردی که نشان دهنده نمودی از دستگاه دیگر است پرهیز کنیم. این رویکرد امکان آشنایی بهتر علاقمندان به موسیقی ایرانی را با ردیف دستگاهی موسیقی ایران محقق می کند . در آغاز به دستگاه ماهور پرداخته شده است بر اساس نغمه شاهد دو از ردیف میرزاعبدالله .
درامد ماهور
ماهور بر اساس دو دانگ به هم چسبیده و متشابه ط ط ب ( ط نشان دهنده فاصله یک پرده- ب نشان دهنده فاصله نیم پرده) ساخته شده است که نغمه دو در وسط دو دانگ قرار گرفته است .بر اساس دیدگاه علینقی خان وزیری که دستگاه های موسیقی ایرانی را به صورت گام تعریف کرده اند می توان نغمه دو را درجه اول گام ماهور یا نغمه تنیک در نظر گرفت که بیشترین تاکیدها روی آن رخ می دهد. درامد ماهور با نغمه دو، یعنی شاهد آغاز می شود ، نغمه سل ایست قطبی(یک چهارم بم تر از شاهد) آن است. می را می توان نغمه موکد در نظر گرفت که زیرترین صدایی است که در درامد با آن مواجه می شویم . فرود درآمد ماهور روی نغمه دو صورت می گیرد.بخش ابتدایی گوشه عروضی کرشمه در محدوده درامد آغاز می شود و بعد از آن در فرازهایی تا نغمه لا ( وسط دسته سه تار) بالا می رود و در نهایت بر دو فرود صورت می گیرد .
مجلس افروز
از گوشه های ریتمیک در دستگاه ماهور است که تاکید آن بر درجه چهارم گام ماهور و یا درجه چهارم دانگ دوم مد ماهور است . این گوشه مقدمه ای است بر ظهور حصار . در مجلس افروز پس از تاکید بر نغمه فا به ترتیب درجات مختلف ماهور مورد تاکید قرار می گیرند و در نهایت بر نغمه شاهد ماهور فرود رخ می دهد.
خاوران
درجه پنجم گام ماهور، شاهد خاوران است(در اینجا سل).خاوران مانند دلکشی است که در ماهور قرار دارد. در ابتدا با وزن کرشمه آغاز میشود. درجه ششم ماهور(نت لا در اینجا) نقش شاهد را به سل تفویض می کند.انواع تحریرهای پنجه مویه ، میرزایی، بلبلی و دوتایکی در خاوران رخ می دهد و سرانجام فرود این گوشه به نغمه شاهد ماهور.
نیشابورک
گوشه ای است در محدوده درامد ماهور. با درجه سوم پایین شاهد ماهور آغاز می شود. در ابتدا بر درجه دوم ماهور تاکید می کند و در اواسط، تا محدوده خاوران اوج می گیرد، سرانجام بر شاهد ماهور خاتمه می یابد.
چهارپاره یا مرادخانی
از گوشه های سیار( قابلیت اجرا در دستگاه های مختلف را داراست)و براساس تکرار وزن متفاعلن متفاعلن برای هر مصرع گسترش می یابد. چهار نیم جمله است که جملات اول، دوم و سوم ناتمام (دارای حس تعلیق) و در نیم جمله چهارم بر شاهد ماهور اختتام تام رخ می دهد.
آذربایجانی
درمحدوده خاوران است. این گوشه نیز به علت اشاره بر درجه چهارم ماهور چاشنی ظهور حصار محسوب می شود. با نغمه شاهد ماهور آغاز و تا درجه پنجم ماهور بالا می رود و سرانجام بر شاهد ماهور خاتمه می یابد.
حصار ماهور
ماهوری است که به فاصله چهارم زیرتر(نغمه فا) انتقال داده شده است. تاکیدات، توقف ها و گردش ملودی حول نغمه فا صورت می گیرد و در نهایت فرود نهایی نیز روی همین نغمه صورت می گیرد .
