محمود طیاری
آشنایی با “خسرو” به سال های آغازینِ دهه ی چهل برمی گردد. خسرو تا آن زمان که در زادگاهش بود، چهره ای حاشیه ای و دست چندم بود. به تفنن شعر می سرود، سستی در وزن و اشتباه در قافیه داشت.
اما اوکه بختی بلند و سرنوشتی ققنوسی داشت، راهِ قله در پیش گرفت و از آن پس، سیمرغی بود که تنها در دورها بال می زد:
به تهران کوچیده بود. نمی دانم با کیان حشر و نشر داشت، اما به راستی از او و آوازه اش در عجب بودم و چه بی باور! -:
که چگونه خُردک آدمی که در شعر، لنگ می زد و دلتنگی از برای کوچه داشت، چنین دشخوار در عمل و تئوری، بینشی زمانه ستیز و اندیشه ای پیل ورز دارد؟
این مهم آسان نیامد مگر با حضورِ زمانه سازِ وی در جُنگ ها و ماهنامه ها و سفری که به قصدِ دیدار و گفتگو با من به زادگاهش – رشت – داشت:
آنچه از او می شنیدم و می دیدم: تحول و تهور بود. نگاهی ارج گذار و باور مدار نسبت به پیرامون خود، به ویژه آثار مردمی و “طرح های روستایی” من داشت.
به راستی تا آن زمان، چیزی را که او آن همه بهایش می داد، که مردمی و آرمانی بود، به آن پایه، نه در خود و نه در کسی دیگر دیده بودم.
نمی دانم کدامین ماه از پاییزِ سال چهل و هشت بودکه او با اتکا به وجهه ی مقبولِ خود، از طرفِ آیندگان ادبی، به جهت گفتگو به خانه من آمد. شبی را تا صبح به کارِ گِل و شکارِ دل نشستیم!
آن شب نازکایِ نگاهِ دیگری هم بود، که در سربالاییِ گفتگوی مان، جای”کمک دنده ” می نشست! -: سراپا حُسن، باطبعی شوخ، که بعدها از شیوخ شد: با سری تا پایِ دار و بر بالای آن، نه! که را می گویم؟ نویسنده ی ” بعد از آن سال ها “: حسن حسام.
خسرو، متنِ گفتگوی مانرا به تهران برد و پیاده کرد. آیندگان خواست دستی در آن ببرد اما خسرو که ضامنِ چاقوی زبان من بود، پس زد. متن مدتی نزد او ماند، تا آن بی قراری در دیدار،که آخرین نیز بود!
بی که خود بدانیم:
اگر شرح آن می آورم، از آن روست که خسرو، وجهه ای همه زمانی و همه مکانی دارد. گفتنش عرضه می خواهد، اما نگفتنش خباثتی است آشکار واُف بر این گونه راهیانِ سال و خیال، که درکارِ شکارِ” زیبایی” و”لحظه” اند، اما نه در پیِ کارِ ” مومیاییِ ” آن!
باری آنچه به دردِ من نیاید، معلوم نیست به کارِ جامعه شناسان و تاریخ سازان،که زمان اسطوره ای را بدنه سازی می کنند، نیز نیاید:
مبارزه، زندان، محاکمه، مقاومت، اعدام، اینها زنجیره ی افتخاراتِ ملی برگردن خسرو است.اما آنچه چهره ی او را زیباتر می کند، رویاهایِ از پیش تیرباران شده در کالبدِ کودک – زن، وخانه ی بی ابزارِ اوست:
در تهران، نبشِ نادری، دیداری با او داشتم، به قصدِ پی جویی و باز پس گیریِ متنِ گفتگو:
” آه خدای من! این چهره ی استخوانیِ سفید، با این جمجمه و گونه های برجسته و پشت لبِ پُر و سیاه، از آن خسرو است؟”
به ذهنم رسید چه شباهتی به ” جک بلانس: هنرپیشه سینما ” پیدا کرده!
ونمی دانستم بعد ها، شأنِ خسرو، او را به اسطوره ای بدل ساخته و نامش با عطرِ”گل سرخ ” خواهد -آمیخت.
به این بهانه که متن گفتگو در خانه اش است، از من خواست ناهاری در خانه بخوریم. دست و پایی زدم و نشد. او متن را در گرو داشت، پذیرفتم. پیاده به طرف میدان جمهوری می رفتیم و حرف می زدیم. از متن راضی بود و می گفت مانع از آن شد دست تویش ببرند و این به قیمتِ درگیر شدن و باز پس گیریِ متن، در مرحله حروف چینی تمام شده بود. می گفت متن را برای آن ها و به هزینه شان در سفرِ به رشت گرفته، اگرچه چند ماه است جز چک های وعده دار، جای حقوق و کارمزد، چیزی از آنها نگرفته است!
خسرو هیجان زده و مایوس بود و با چهار انگشتِ دست چپ ، سبیل چخماقی اش را تاب می داد و با دستِ دیگر، هوا را می شکافت و به سازمانی چنین، که زیر پوسته و لعابِ فرهنگ تحمیلی، از نیروی کارِ ارزان، به شیوه ی نصبِ آینه های مقر، سرِ پیچِ کلمات، در جاده های خط کشی شده، بهره می گرفت، معترض بود! به خانه رسیدیم.
نمی دانم چه کس در خانه بود، اما چیزهایی به نظرم نو می رسید. مبلمان و میز و کتابخانه و تخت چوبیِ نوزادی که در راه بود ، با سایبان و نرده و تورِ سفید – پشه بند؟ –
خسرو با غرور همه چیز را نشانم داد. همه ی آن چه را که می شد به آن، آمادگی برای تولدِ یک نوزاد گفت: ” دامون؟ ” –
حالا که نگاه می کنم، چه تعبیر والایی، با توجه به کاراکترِ خسرو، می شود به اشیاء و انسان داد:
“خسرو” با پایگاهِ مردمی اش در” آفرینشِ ازلی”، ” تخت و سیسمونیِ نوزاد ” نشانه و الگویی از تابش و تکثر و نطفه بندیِ امید و رویا در ” آینده ی منتظر”، ” تورِ سایبان ” نیز، نمادی از عناصرِ متشکلِ خنثی ساز، در دفعِ عواملِ مخرب و مهلک، که در نگاهی تاریخی و در غلو آمیز ترین وجه، به هیات ” آنوفل” در می آید و خونخواری نشانه ی آن است!
اقارضا, [09.08.18 09:40]
و این همه در زایشی و فرسایشی دیگر، آیا استتارِ ترس از آینده و نوعی فرار به جلو نیست که انسان در چالشی قدر ستیزانه با خود دارد؟
” عاطفه” – بانوی خسرو-رسید و پس از چیدمانِ ناهار روی میز، میان چند ردیف قفسه کتاب،که اغلب نو به نظر می رسید، نشستیم. با اولین لقمه گیریِ غذا در زدند. خسرو دستش نیمه راهِ دهان ماند و رنگش به سفیدیِ گچ ریخت.
“عاطفه” دستپاچه اما با تردید به طرفِ در رفت. خسرو با اشاره دست، از عاطفه خواست که در جای خود بماند و خود نیز گیج و مات نگاهش کرد.
تابستان بود یا زمستان، بماند! چهار فصلِ دهقانی بر ما گذشت! باد تازیانه می زد و کولاکِ روی پیشانی خسرو می شکست.
خسرو انگار برای مدتی در آتشِ عربی می سوخت و از نسیمِ بهار خبری نبود!
با نگاه پرسیدم: ” خبری شده؟”
با نگاه گفت: ” بعد می گویم ”
آن دو ایستاده و بی تکلیف، به هم نگاه می کردند. دوباره در زدند. این بار با سماجت بیشتری.
خسرو آهسته گفت: “اگه یاروئه، بگو من نیستم. رفتم شمال!”
و لبخند زد. انگار کمی به خودش آمده بود. چون اشاره بمن داشت و گفت:
“اگر چه، شمال خودش آمده اینجا، پیشِ روی من نشسته!”
عاطفه به طرف در رفت و خسرو در گوشه ای مضطرب ایستاد.
وقتی عاطفه برگشت، خسرو هنوز نفس در سینه اش حبس بود!
صدای پایی که دور می شد، پچ پچ عاطفه را به همراه داشت:
“سرمایه دارِ اژدها،گدایِ عوضی! چوب و چکال را به مون انداخت، طاقتِ دو تا قسطِ عقب افتاده ش رو نداره!”
خسرو سنگین نشست و عاطفه با اشتهای کور شده، به آشپزخانه رفت و برای خودش و ما آب خنک آورد.
خسرو گفت: ” ناهار تو بخور!” و بعد از جیبش دو سه برگ چک وعده دار و احکامی تایپ شده که نام آیندگان بر بی بهاییِ آن می افزود، در آورد و نشانم داد، گفت:
“فکر نمی کردم بی محل باشه، وعده اش گذشته. نگاه کن. به اعتبارِ همین چک ها رفتم برای بچه، تخت و برای خودمون یکی دو قفسه ی کتاب و مبل راحتی برداشتم. یارو هفته ای دو سه بار حال مونو می – گیره، عمله اکره شو می فرسته چرک و خون مون رو بگیره! دیگه نمی دونم چیکار کنم. از عاطفه خجالت می کشم. ‘مشت را که نباید فقط به دیوار کوبید!”
گفتم: “خسرو جان، دیگه چیزی نگو!”
گفت: “باشه، پس ناهارتو بخور.”
به وقتِ چای، متنِ گفتگو را خواندیم. برای اِدیت و تنظیم و پیاده کردنِ آن، چه زحمتی کشیده بود. برای چاپ آن، پیشنهادِ حذف یا استتارِ نام خود را داد!-:
” می دونی چیه محمود؟ اینها ببینن متن مصاحبه شون با امضای من، سر از یه جای دیگه درآورده، دعوامون می شه، کار بالا می گیره. همین جوری اش هم به قدرکافی با هاشون سر شاخ هستم.جای اسم من یه تیره بذار. سئوال رو هرکی می تونه بپرسه، جواب مهمه!”
گفتم: “این سئوال ها به قیمتِ بیدارخوابی ات تمام شده!”
چیزی نگفت، فقط آه کشید.
بعد ها زمان نشان داد: اهمیتِ سئوالِ به موقع، کمتر از ارزشِ پاسخی نیست، که بی موقع داده می شود!
خسرو، چاپ این گفتگو را، هرگز با نامِ خود ندید! -:
ششم شهریور ۱۳۷۴
