مسعود پورقریب
Brief history of Iranian music
Pre-Islam to Safavieh
MasoudPourgharib
پیش ازورود آریایی ها
حکومت های فلات ایران پراکنده بودند . اولین تجربیات یکجانشینی ولی فاقد یک سلطنت کلی و یکپارچه . یکی از تمدن های مهم سیلک کاشان است . آریایی ها پس از ورود یک حکومت یکپارچه ایجاد میکنند که تمام تمدن پیش از آریایی در آنها وجود دارد . بررسی تمدن پیش از آریایی نشان میدهد که آنها تحت تاثیر بین النهرین ، آشور ، بابل و کلده هستند . خود بین النهرین ریشه در مصر دارد .
در آن دوران موسیقی صرف اهمیت نداشته در واقع از موسیقی برای بیان اعتقادات مذهبی و خرافات استفاده میشده است . موسیقی کلاسیک از دوره هخامنشی آغاز شد . دوره پیش از آریایی موسیقی آوازی بوده و یا از بدن برای تولید صدا استفاده میکردند مثل پا زدن یا دست زدن . بسیار مذهبی بودند و موسیقی برای بیان عقاید آنها بود . یک ظرف سفالی در موشلان تپه (ساوجبلاغ) و یک ظرف در حوالی تخت جمشید کشف شده اند که روی آنها تصاویری از رقص و آواز یک گروه حکاکی شده است و از وجود ساز بین آنها خبری نیست .
یکی از تمدن های مهم پیش از آریایی ها تمدن عیلام است (3000-645 ق.م) مرکز تمدن عیلام ، شوش بود .تمدنی مهم به لحاظ فرهنگی و هنری . یک جا نشین بودند و بسیار مذهبی ، آثاری از آنان باقی ماند است . خدایان متفاوتی داشتند که آن خدایان در اماکنی به نام زیگورات ( معابد عیلامیان) پرستش میشدند . یکی از این زیگورات ها ، چغازنبیل است . زیگورات ها 5 طبقه بودند امروزه 2 طبقه از آن باقیست که از جنس گل رس و آجر هستند . در کتیبه ها آمده که نوازندگانی در اختیار خداوندان بودند . آنها از صبح تا شام در حال نواختن بودند و بسیار متدین . از چغازنبیل مهری به نام چغامیش باقی مانده که اولین تصاویر ساز حکاکی شده روی آن است . حجاری دیگری نیز به نام کول فره که آن نیز تصاویر ساز در بر دارد .
از تمدن عیلام سازهایی باقی مانده که تمام آنها خودصدا و یا هواصدا هستند .در گورهای کرمان بوق هایی فلزی ، در کردستان سازهایی مانند صدف ، از تپه آذربایجان سوتک های استخوانی ، از مالیک گیلان زنگوله و از منطقه شوش جغجغه سفالی .
پس از ورود آریایی ها :
یک حکومت به مرکز هگمتانه ایجاد میشود که بقایایی از آن در کرمان و لرستان باقیست . اطلاعات موسیقایی باقیمانده چیزیست که توسط هرودوت نوشته شده است که در جشن ها خنیاگرانی بودند که داستان های منظومی را روایت میکردند . فرض است که زرتشت در دوره مادها میزیسته . کتاب مقدس اوستا چند بخش مهم دارد : یسنا ، یشتها ، وندیداد ، خرده اوستا و ویس پرد ، این دعاها به صورت آوازی و ریتمیک خوانده میشده مثلا یشتها شعرهای هجایی سیلابی هستند . اوستا بخشی بنام گاتاها دارد . گات ها یا گاث ها شعرهای سیلابیک هستند و ریتمیک خوانده میشوند .فرض بر این است که گات ها یا گاث ها به مرور زمان به گاه تبدیل شده است . کتاب مقدس دیگری بنام ریگ ودا به زبان سانسکریت متعلق به آریاییان است که در آن نیز موسیقی نقش مجزایی ندارد و برای خواندن اوراد استفاده میشده است .
هخامنشیان – تاسیس 550 ق.م :
قلمرو کوروش بزرگترین قلمرو تاریخ ایران و امپراطوری های جهان است . به علت وسیع بودن قلمرو امکان ارتباط با سایر تمدن ها وجود داشت ، از جمله مصر . در این دوره به علت رفت و آمد موسیقیدان ها موسیقی رشد ویژه ای کرد . هخامنشی ها یونان را رقیب خود میدانستند و این دلیل دیگری در رشد هنر آن دوران بود .
موسیقی هخامنشی سه نوع بود . نوع اول موسیقی آیینی که برای بیان عقاید مذهبی و گاهی در مراسم قربانی کردن استفاده میشد و این موضوع توسط هرودوت ثبت شده است . سنج های مفرقی باقی مانده از آن دوران این موضوع را اثبات میکند . نوع دوم موسیقی زرمی و دیگری موسیقی بزمی بود . موسیقی کلاسیک ایران از این دوره آغاز میشود . موسیقی کلاسیک نوعی از موسیقیست که مبانی تئوریک دارد و قابل آموزش است و مربوط به قوم خاصی نیست و در عین حال جهان شمول است . از دوره هخامنشی به بعد به موسیقی صرف برمیخوریم که صرفا جنبه مذهبی ندارد به این موسیقی ، کلاسیک یا بزمی میگویند . در این دوره موسیقی درباری میشود و در جشن هایی مانند مهرگان نقش اصیش را ایفا میکند .
مورخ یونانی گزنفون از موسیقی زرمی هخامنشیان یاد میکند که سپاهیان ایران از طبل و شیپور استفاده میکردند .
داریوش سوم از اسکندر شکست میخورد و دربار سوزانده میشود و خیلی از سازها و نوازندگان به اسارت و غنیمت برده میشوند . سلوکیان به قدرت میرسند و همه چیز تحت تاثیر فرهنگ هلنی یونان قرار میگیرد . سلوکیان 70 سال حکومت کردند .
اشکانیان ( پارتیان) :
تیرداد و ارشک منطقه پارت را تصرف کردند . در ابتدای حکومت اشکانیان فرهنگ هلنی همچنان قالب بود تا جایی که کم کم نفوذ خود را از دست میدهد و موسیقی اشکانی و پارتی شکل میگیرد .
در شوش مجسمه ای گلی از یک نوازنده کشف شد که سازی با 9 لوله صوتی در دست دارد ، این ساز از یونان به ایران وارد شده بود و به آن سیرنکس میگفتند در ایران آن را موسیقار یا ارغنون نامیدند . موسیقی اشکانیان هم در ژانرهای مختلف مذهبی ، رزمی و بزمی بود . در موسیقی آیینی سازها بیشتر چنگ و بادی بودند . دربار پرجلال اشکانی مراسم های مختلف موسیقی داشت که به جز سازهایی که ذکر شد از سازهای کوبه ای هم استفاده میکردند ، این موضوع نشان میدهد که موسیقی مذهبی ریتمیک نبوده است .
گوسانان پارسی :
شاعران خنیاگر بزمی دوران پارت . تا پیش از این موسیقی فقط درباری بود ولی گوسانان موسیقی را برای عوام اجرا میکردند . نقال ، مرثیه خان ، آوازخان ، نوازنده و شاعر بودند که در مراسم های مختلف به صورت فردی و گروهی به اجرای موسیقی میپرداختند . امروزه عاشیق ها و بخشی ها را بازماندگان گوسانان میدانند . اهمیت گوسانان در این است که بستر موسیقی را به خارج از دربار انتقال میدهند چیزی شبیه تروبادور ها در فرانسه .
در غرب فلات ایران اشکانیان با رومی ها در نبرد بودند . . یک دهل زنگوله دار از این دوران باقی مانده که صدایی ترسناک ایجاد میکرده .
منظومه ویس و رامین اثر فخرالدین اسعد گرگانی اظلاعات زیادی از فرهنگ دوره اشکانی به ما میدهد . سازهای بادی این دوره از قبیل بوق ، شیپور ، گاودم و سازهای کوبه ای کوس ، دهل ، تبیره ، سنج و … هستند .
فهلویات یا پهلویات از معدود ژانرهای موسیقی دوره پارتی است . شعرهایی با وزن مشخص و ساده که برای بیان مسائل زندگی روزمره بود و بسیار پرطرفدار . پس از اسلام به دوبیتی تغییر نام میدهد .
ساسانیان :
در این دوره فرهنگ و هنر به اوج شوفایی رسید . حکومت مستحکم و قدرتمند ساسانی عصر طلایی فرهنگ و هنر را رقم زد که حتی پس از ورود اسلام تاثیر خود را از دست نداد . طبقه نوازندگان رشد کرد و با پزشکان و دبیران و اختران یکسان شد . از نوازندگان مشهور ساسانی میتوان به باربد ( برای مطالعه بیشتر در مورد باربد میتوانید به مقاله “پژوهشی درباره باربد” به قلم نگارنده مراجعه بفرمایید ) و نکیسا اشاره کرد .
دانشگاه جندی شاپور در این دوره تاسیس شد و از مهمترین معماری های دوره ساسانی میتوان به طاق کسری یا طاق بستان اشاره کرد . دوره ساسانی همانند رنسانسی در تاریخ هنر ایران زمین بوده است .دین رسمی زرتشتی بود اما سایر ادیان نیز آزاد بودند مانند دین مانوی یا مزدکی . مانی شاعر و نقاش و دانشمند بود و پیروان بسیاری داشت . با ورود این دین به کشورهایی مانند چین و مناطق آسیای میانه موسیقی ایران نیز به آن مناطق نفوذ میکند . در دین مزدکی که جهان را متاثر از چهار قوه عقل ، حافظه ، شعور و شادی میداند ، نماینده شادی در جهان ، موسیقی است .
در این دوره وضعیت موسیقیدانان بسیار بهتر شد . خسرو پرویز بزم ها و مجالس بسیاری داشت . در حجاری طاق بستان در کرمانشاه یک شکار به تصویر کشیده شده که تعداد زیادی چنگ ، موسیقار ، دف های چهارگوش ، شیپور ، نی ، سازهای کوبه ای و یک نفر در حال دست زدن را نشان میدهد.چنگ های مثلث و افقی در این دوره بسیار رایج بوده است .
موسیقی ساسانیان نتیجه موسیقی های دوره های قبل بود و چون حکومت داری ثبات و قدرت بود پیشرفت بیشتری هم میکند .از متن های مهم این دوره خسرو قبادیان و ریدک اطلاعات مهمی حاصل میشود . گفتگوی خسرو پرویز با ریدک که غلامی تحصیلکرده بود بسیار جالب توجه است . ریدک اصفهان و نهاوند را آهنگ هایی زیبا معرفی میکند .
در منظومه خسرو و شیرین نظامی به بزم های خسروپرویز اشاره میشود و از باربد و نکیسا و سرکیس و آزاده چنگی نام برده میشود . روی ظرف های سفالی این دوره تصویر بهرام گور و آزاده چنگی سوار بر شتر دیده میشود .بهرام گور دوازده هزار لولی یا لوطی یا کولی را از هند به ایران می آورد تا برای مردم عامه موسیقی اجرا کنند . این نشان دهنده توجه ایشان به موسیقی خارج از دربار بود . باربد برای هفت روز هفته ، هفت خسروانی و برای سی روز ماه سی لحن و برای 360 روز سال 360 دستان میسازد . ساز عود ساز مرجع بود و دستان بندی بر اساس عود بوده است .
شاهنامه فردوسی درباره این دوران سروده شده است . او به دربار ساسانیان اشاره میکند و به کرات به موسیقی رزمی میپردازد . در شاهنامه به خسروانی های باربد اشاره میشود .
بوق در جنگ یعنی اولین نفر کشته شد ! شیپور یعنی آغاز جنگ و تبیره برای استقبال از یک بزرگ و …
ساسانیان اسلام را نمیپذیرند و وارد جنگ میشوند . یزدگرد سوم شکست میخورد و ایران وارد دوره جدیدی میشود .
ورود اسلام به ایران :
خلفای راشدین (11-41 ق)
موسیقی این دوره را زیرمجموعه موسیقی عرب قرار میدهیم . عده ای مسلمان میشوند ، عده ای ظاهرا مسلمان میشوند و عده ای به اسارت در می آیند . به موزیسین های برده “موالی” میگفتند . عرب ها موسیقی را کار زشت و سخیفی میدانستند . موسیقی توسط برده های غیر عرب (موالی) اجرا میشد . هر چه از اسلام گذشت جدیت موسیقی کمتر شد . موسیقی مذهبی و آیینی از بین رفت . موسیقی زرمی هنوز وجود داشت که به آن رجز خوانی میگفتند .
ساربان ها برای نظم دادن به حرکت شترها آهنگ هایی به نام حدی میخواندند . اگر با اسب حرکت میکردند حبا میخواندند . ریتم های تندتر را نصیب مینامیدند . موسیقی دو طرفه ای هم بوده که ساربان و سوار با هم می خواندند به نام غنا الرکبان .
اعراب به شعرشان افتخار میکردند . ملودی های ایرانی را روی شعر عرب اجرا میکردند . اعراب با سه روش از موسیقی ایرانی استفاده کردند : از طریق معماران ایرانی ، از طریق شهر هیره که در آن دوران پایتخت هنری محسوب میشد بین ایران و عربستان و سوم از طریق برده های ایرانی که موزیسین بودند . سه موزیسین مهم این دوره ، سائب خاثر که ایرانی تبار بود ، دیگری نشیط فارسی شاگرد سائب و شهرت او اجرای ملودی ایرانی با شعر عرب بود ، سومین نفر طویس بود ، او مخنث بود و در دربار عثمان خواننده بود ، به او غنا المتقن میگفتند .
امویان ( 41-132 ق )
نزدیک به صد سال حکومت کردند . تمام ایران و یونان و بخشهایی از اسپانیا را تصرف کردند . پایتخت آنها دمشق بود و با بیزانس شرقی همسایه بودند . گستردگی قلمرو باعث آشنایی با فرهنگ های مختلف بود . امویان جدیت دوره قبل را نداشتند ، ساده زیست نبودند و دربارهای پرتجملی داشتند . از موزیسین ها حمایت بیشتری میکردند . دربار مملو از نوازندگان ایرانی و بیزانسی بود .
موسیقیدانات مهم این دوره :
یونس کاتب ، او از نوازندگان پادشاهان ساسانی بود ، به عنوان تاریخ نگار وارد دربار میشود . در آن دوران به آواز صوت میگفتند . او اولین کسی است که سعی میکند آوازها را جمع آوری کند . او در کتابش که الاغانی نام داشت 825 صوت از 38 مصنف زن و مرد را جمع آوری کرد .
ابن مسجع ، او موسیقی عرب را از طریق سفر به ایران و یادگیری موسیقی ایرانی نطام مند میکند .
ابن سریج ، او عرب بود ، عود ایرانی را به مکه میبرد و با اینکار بخش بزرگی از رپرتوار موسیقی ایران به عربستان وارد میشود.
ابن محرز ، ایرانی تبار بود و بهترین نوازنده چنگ دربار بود . پدرش پرده دار کعبه بود و طبق سنت دربار ساسانی دسته های دخترانی را آموزش میدهد و به حرمسرا میفرستد . بحرهای ایقاعی رمل را به ایشان نسبت میدهند .
جنبش سیاه جامگان به رهبری ابومسلم خراسانی بر علیه امویان شکل میگیرد و سلسله عباسیان به قدرت میرسند .
عباسیان (132-656 ق)
در این دوران موسیقی پر رنگ تر میشود و قوانین کمرنگ تر ! نهضت ترجمه یا رنسانس عالم اسلام یا عصر طلایی رخ میدهد . مامون و پدرش هارون الرشید به تقلید از مدرسه جندی شاپور مدرسه دارالحکمه یا بیت الحکمه را در بغداد راه اندازی میکنند . آنها مسیحیانی را استخدام میکنند و تمام متون یونانی را به عربی ترجمه میکنند . در دوره عباسی دو خانواده ثروتمند ایرانی نوبخت و برمکیان از موسیقی حمایت کردند .
موزیسین ها طبقات مختلفی داشتند ، مغنی ها که خوانندگان مرد بودند و موسیقیدان طراز اول دربار بودند . آنها به مدت 4 یا 5 سال دختران کنیزی را که جاریه نامیده میشدند آموزش میدادند و به دربار میفرستادند و قینات نامیده میشدند . طبقه دیگر آلاتیه بودند که زنان نوازنده بودند و مغنیه که زنان خواننده بودند . این زنان برده نبودند .
یکیازموزیسینهایمهمایندورهابراهیمموصلیاست . ابراهیم ابن ماهان معروف به ابراهیم موصلی که بنیانگزار اولین خاندان موسیقی است . پدر و پدربزرگش اهل فارس بودند که به بغداد مهاجرت کردند . او از بغداد به موصل میرود و آموزش موسیقی میبیند . بعدها در ری ازدواج میکند و فرزندش اسحاق به دنیا می آید . ابراهیم موصلی خود را باربد زمان میدانست و روی تلفیق موسیقی ایرانی و شعر عرب کار میکرد . ابراهیم موصلی موسیقی قبل از اسلام را وارد دربار اسلامی میکند .
موسیقیدان مهم دیگر این دوران زلزل است که برادر همسر ابراهیم موصلی بود . ایرانی تبار بود و در بغداد عود مینواخت .زلزل عود ایرانی را تغییر میدهد و عودالشبوط را میسازد که بعدها زریاب عود را به آندلس میبرد و نام لوت بر آن مینهند و رفته رفته به گیتار تبدیل میشود . عود با مضراب نواخته میشود ولی لوت با انگشت . عود پرده بندی ندارد ولی لوت دارای دستان بندی است . عود 10 سیم دارد ( 5 جفت ) ولی لوت را تا 24 سیم ( 12 جفت ) هم میبندند .زلزل یک از تئوریسین های مهم تاریخ ماست . زلزل محلی برای انگشت وسط دست چپ تعریف میکند به نام وسطی زلزل .
اسحاق موصلی ، فرزند ابراهیم موصلی و خواهر زاده زلزل ، او تثبیت کننده سیستم اصابع و مجاری است . دو کتاب مهم او “الرقص والذفن” و “النغم الایقاع” هستند .
طاهریان
طاهر در زمان مامون فرمانده ارتش بود و در خراسان سلسله طاهریان را تاسیس میکند . از این زمان کمی روح و جان ایرانی وارد فرهنگ و موسیقی ایران میشود . موزیسین مهم این دوره زریاب است که عود کامل را ابداع کرد ( با اضافه کردن سیم پنجم ) زریاب نماینده موسیقی ایرانی در آندلس اسپانیاست .
یعقوب کندی ، معروف به فیلسوف العرب از اولین کسانی است که از رساله های ترجمه شده استفاده میکند و راجع به موسیقی ایران شرح میدهد و اصطلاحات موسیقی را تثبیت میکند . به گفته ابن ندیم ، کندی هشت رساله داشت که فقط پنج رساله باقی مانده است .
سامانیان
عصر شکوفایی فرهنگ و هنر ایران پس از ورود اسلام . سامانیان درباری شبیه به پیش از اسلام داشتند . از شخصیت های مهم این دوره رودکی ، پدر شعر فارسیست . او چنگ مینواخت و آواز میخواند . در زمان امیر نصر سامانی رودکی با سرودن و خواندن شعر بوی جوی مولیان باعث بازگشت پادشاه به بخارا و دربار میشود . فردوسی ، ابوریحان بیرونی ، زکریای رازی ، دقیقی و طوسی همه در دوره سامانی میزیستند . در این دوره سنت رساله نویسی باز میگردد . خراسان از اعراب دور بود و فرهنگ عربی در آنجا زیاد نفوذ نکرد .
ابن خرداد به از شاگردان اسحاق موصلی و نویسنده کتاب الهوبالملاهی در مورد دربار ساسانی و فعالیت های باربد است .
فارابی در 260 ه.ق در فاراب خراسان دیده به جهان گشود . پدرش از فرمانداران سامانی بود . تحصیلات ابتدایی را در فاراب پشت سر گذاشت و سپس برای تحصیلات تخصصی در زمینه فلسفه و ومنطق و حکمت به بغداد رفت . به فارابی معلم ثانی میگویند ( معلم اول ارسطو است ) . فارابی پیرو مکتب ارسطو بود . پس از رفتن به دمشق ، در دربار سیف الله همدانی مشغول به نوشتن رساله میشود . فارابی تمام رسالات پیش از خود را بررسی میکند سپس کتاب مشهور خود ” موسیقی الکبیر” را در فن موسیقی در دو جلد ، که سازشناسی و زندگینامه موسیقیدانان پیشین بود نگارش میکند . کتاب دیگر او احصا العلوم است که فصلی در باب موسیقی دارد . فارابی ساز کامل را حلوق انسانی ( آواز) و پس از آن نی میدانسته است .
ابوالفرج اصفهانی ، تمام صوت ها را جمع آوری میکند در کتابی با عنوان الاغانی الکبیر در 24 جلد ! او هر صوت را از دو بعد بررسی میکند , بعد اول از منظر دور ایقاعی و بعد دوم از منظر مدال به صورت نظام اصابع و مجاری .
دوران تسلط ترک ها
در این دوران قدرت نظامی افزایش پیدا میکند و زبان رسمی کشور دری میشود . دانشمندان در این دوره جامع العلوم هستند . تئوریسین های مهم این دوره ابن سینا و ابن زیله و از شعرای مهم این دوره میتوان به فرخی سیستانی اشاره کرد . او ساز چنگ را بسیار پر استفاده ذکر کرده است . ساز نفیر کم کم در این دوره به موسیقی ما اضافه میشود .
ابن سینا ، در افشنه بخارا به دنیا آمد . در سن کم به بسیاری از علوم واقف شد و سپس شروع به سفر کرد . مهمترین کتاب ابن سینا “شفا ” نام دارد . کتاب های او دائره المعارف هستند . شفا چهار بخش اصلی دارد : منطق ، الهیات ، طبیعیات و ریاضیات .موسیقی زیرشاخه ریاضیات است و نام بخش موسیقی : جوامع العلوم . نام کتابهای دیگر او نجات و قانون است . ابن سینا شاگردی داشت به نام ابوعبید جوزجانی که درس های ابن سینا را در رساله ای به نام دانشنامه علایی جمع آوری کرد . این کتاب اولین رساله به زبان فارسی است .ابن سینا پیرو مکتب افلاطون و فیثاغورث بود . در این دیدگاه علم و اعداد ، هماهنگی کائنات و نجوم بسیار مهم هستند .
ابن زیله ، او شاگرد ابن سینا بود . او آنقدر دارای کرامات بود که ابن سینا او را شیخ فاضل میخواند . رساله او دقیقا بر اساس رساله ابن سینا نگارش شده است . بسیاری از گفته های ابن سینا و فارابی را دقیقا عنوان کرده است . اصفهانی تبار است و نام رساله او “الکافی فی الموسیقی” ، اهمیت این رساله به دلیل تکمیل نت نگاری با حروف ابجد و ارایه سه نوع دستان بندی بغدادی(به علت نزدیکی به خلافت) ، خراسانی( به علت حفظ اصالت ایرانی) و اصفهانی(حد فاصل فرهنگ ایرانی و عربی) برای تنبور است .
حمله مغول
ایلخانیان
با حمله وحشیانه مغول همه چیز نابود شد . مغول ها بسیار ابتدایی و بدوی زندگی میکردند و حمایتی در کار نبود . در این دوره وزیران بزرگی داشتیم که تلاش زیادی برای جلوگیری از نابودی فرهنگ ایرانی کردند مانند خواجه نصیرالدین طوسی و شیخ فضل الله همدانی . در این دوره بزرگانی چوم عطار ، سعدی و مولانا داریم و فارس مامن هنرمندان شد . در آن زمان گرایش به خانقاه و تصوف از حوالی خراسان آغاز میشود . بسیاری از شعرا و اندیشمندان به خانقاه میرفتند و صوفی میشدند . از موسیقیدانان بزرگ این دوره صفی الدین ارموی بود که در ارومیه دیده به جهان گشود . برای تحصیل به بغداد و مدرسه مستنصریه رفت و آموزش موسیقی دید . به علت خوش نوازی جذب دربار خلیفه عباسی شد . عطا الله جوینی فرماندار بغداد ، صفی الدین را برای آموزش موسیقی به فرزندانش استخدام میکند . کتاب های ادوار و شریفه از اوست . زیان هر دو رساله عربی است . شرفیه مجموع تدریس های او به شرف الدین هارون فرزند عطالله و ادوار مجموع دورهایی است که او بر اساس مکتب منتطمیه بنیان نهاد . صفی الدین ارموی موسیقی پیش از حمله مغول را به موسیقی پس از آن پیوند میدهد .
تنها شرحی که بر شرفیه نوشته شده است اثر قطب الدین شیرازی است به نام دره التاج که به فارسی نوشته شده است . پیش از مغول موسیقی بر اساس نظام اصابع و مجاری بود ، ارموی ادوار را ایجاد میکند . هر دور یک ذی الکل است . ارموی 13 ذی الخمس و 7 ذی الاربع کشف کرد که از ترکیب آنها 91 دور به وجود آورد . یکی از ذی الخمس ها را به علت بد صدایی حذف کرد و در نهایت 84 دور باقی ماند . از میان آنها 12 دور را به عنوان دورهای اصلی انتخاب کرد و نامگذاری نمود مانند نوا ، عشاق ، گوشت ، راست و …
تیموریان
پس از فروپاشی ایلخانیان سه سلسله آل جلایل ، آل مظفر و سربداران روی کار آمدند . پس ازآن تیمور لنگ حمله میکند و 36 سال حکومت میکند .موسیقی آن دوران حال و هوای مختلف ترکی ، مغولی ، عربی و … داشت . تیمور لنگ بیشتر از مغولها حامی موسیقی بود . پس از مرگ تیمور دو پسرش به حکوکت رسیدند . پسرش امیر شاه در غرب و پسر دیگرش شاهرخ در قسمت شرق یعنی خراسان و ماورالنهر بر مسند قدرت نشستند . بزرگترین موزیسین دربار او عبدالقادر مراغه ای بود .
عبدالقادر مراغه ای متولد مراغه و شاگرد پدرش بود . حافظ کل قرآن بود و صوت خوبی داشت . در دربار شاهرخ استخدام میشود و کتابهای مهم خود را مینویسد ، در 80 سالگی به علت ابتلا به طاعون از دنیا میرود . او کتابهای مهمی دارد : شرح ادوار که نام گوشه اولین بار در آن برده شده است و مهمترین کتاب اوست ، جامع الالحان ، مقاصد الالحان و کنزالالحان . کتابهای مراغه ای به زبان فارسی است . او نت ایست را پسان و تنیک را سرپرده نامیده بود .رساله کنزالتحف که تصور میشود اثر مراغه ای باشد دارای بخش ساز سازی و سیستم ایقاعات و گذر مستحسن است ( یعنی عبور از گوشه ای به گوشه دیگر با حالتی زیبا)
صفویه
پس از تیموریان ، صفویان به قدرت رسیدند . شاه اسماعیل صفوی دین رسمی کشور را به شیعه تغییر داد و موسیقی را حرام اعلام کرد . مقام موسیقیدانان به شدت افت کرد و جایگاهی در حد فواحش پیدا کردند . برخی موسیقیدانان مهاجرت کردند . بعضی از آنان به هندوستان و سلسله گورکانیان و بعضی دیگر به عثمانی پناه بردند مانند نوادگان عبدالقادر مراغه ای و عده ای به تاجیکستان . تعدادی از موسیقیدانان که در ایران ماندند سیستم ادواری را به دستگاهی تبدیل کردند . به لحاظ نظری در زمینه رسالات هیچ تالیف مهمی رخ نداد برخی رسالات هم از ترس مجهول المولف هستند . این دوره دچار انقباض فرهنگی هستیم فقط موسیقی مذهبی و ساز نی و آواز امکان اجرا داشتند تا زمان شاه عباس صفوی . در دربار صفوی بیشتر هنرهای نگارگری مورد توجه بودند . در واقع دوره صفوی را به سه قسمت میتوان تقسیم کرد ، دوره اول ممنوعیت موسیقی ، در آن دوران پایتخت قزوین و تبریز بود . دوره دوم دوران شاه عباس که پایتخت به اصفهان منتقل شد ، موسیقی رنگ و بوی عامیانه پیدا و دوره سوم دوران شاه سلطان حسین که دوره هرج و مرج و بی سامانی بود . در زمان شاه عباس قهوه خانه های دور میدان نقش جهان موسیقی اجرا میکردند و حتی گاهی شاه برای گوش دادن به موسیقی به قهوه خانه مخصوصی میرفت و در واقع برای اولین بار شاه برای گوش دادن به موسیقی از دربار خارج میشود . در دوره شاه عباس موسیقی از مظاهر قدرت او بود .
نقاره خانه ، تشکیلات موسیقی دربار صفوی بود . نقاره خانه ها یا داخل دربار بودند یا در اطراف آن . کارکرد نقاره خانه برای مراسم مذهبی ، نظامی و اجتماعی بوده است . بهترین نوازنده ها و سازها در نقاره خانه مشغول بودند ، یکی از مواقع اجرا اوقات شرعی بوده است . کارکرد بعدی در مواقع جنگ و یا در هنگام ورود و خروج شخصی مهم به دربار بوده است .
سازها در نقاره خانه از نوع خود صدا مثل سنج ، هوا صدا مثل شیپور ، نفیر و شاخ و پوست صدا کثل دهل و کوس و طبل بودند . سازهای زهی زخمه ای و آرشه ای به علت حرام بودن موسیقی بزمی در نقاره خانه وجود نداشتند . عواید حاصل از نقاره خانه صرف روشن نگهداشتن مشعل میشد که دودش به آسمان برود ! در این دوره برخی سازهای غربی وارد ایران میشوند . خوانندگان را حافظ و نوازنده ها را استاد یا مولانا صدا میکردند . سرپرست نقاره خانه را چالچی میگفتند که معمولا سنتور مینواختند مانند آقا مصنف که چالچی شاه عباس بود و تصانیفی از حوادث دربار او میساخت . ژانرهای پیش درآمد ، رنگ ، چهارمضراب از دوره صفوی وارد موسیقی ما شدند و ایقاعات جای خود را به ریتم و متر غربی دادند و نظام موسیقی از ادواری به دستگاهی تبدیل شد همچنین شیوه خلق موسیقی به بداهه پردازی تغییر یافت . سازهای تار ، سه تار و سنتور که پیشینه تاریخی نداشتند در این دوره مطرح شدند .
منابع
اسعدی ، هومان – حیات موسیقی در دوران تیموریان – فصلنامه ماهور شماره 14
ایازی ، سوری – نگرشی بر پیشینه موسیقی در ایران – اداره کل آموزش انتشار و تولیدات فرهنگی 1383
بینش ، تقی – تاریخ مختصر موسیقی ایران – نشر هستان 1380
حجاریان ، محسن – مکتب های کهن موسیقی ایران – گوشه 1393
خالقی ، روح الله – سرگذشت موسیقی ایران – موسسه فرهنگی هنری ماهور 1390
خالقی ، روح الله – بازنویسی و یادداشت ها : فرهود صفر زاده، موسیقی ایران – موسسه فرهنگی هنری ماهور 1391
سپنتا ، ساسان – چشم انداز موسیقی ایران – موسسه فرهنگی هنری ماهور 1382
کرمی ، پریسا – از دستان تا دستگاه – نشر هم آواز 1396
مشحون ، حسن – تاریخ موسیقی ایران –نشر سیمرغ یا همکاری نشر فاخته 1373
میثمی ، سید حسن – موسیقی عصر صفویه-متن 1389
میثمی ، سید حسن – تشکیلات موسیقی در دربار صفوی – فصلنامه موسیقی ماهور – شماره 17
