مسعود پورقریب؛ نوازنده تار و سه تار، پژوهشگر و مدرس موسیقی ایرانی.
A summary on the subject
of Iranian musical forms
Masoud pourgharib
مقدمه :
در موسیقی ایران فرم مشخص وجود ندارد. هر قطعه فرم مخصوص به خود دارد. برای تشخیص فرم باید تا انتهای قطعه گوش داد . اگر قطعه ای را فورا در ابتدا تشخیص دادیم که چیست مثلا چهار مضراب یا تصنیف اینها ژانر و گونه هستند و فرم نیستند. در فرم بخش های مختلف را با حروف بزرگ لاتین نشان میدهیم. هرجمله در موسیقی یک فرم مشخص دارد هر چقدر هم کوتاه باشد. برخی فرم ها موفق تر میشوند مانند پیش درامد اصفهان نی داوود، در ادامه به انواع ژانرها و فرم های موسیقی ایرانی خواهیم پرداخت .
تفاوت ژانر و فرم:
ژانر را از ابتدا میتوان تشخیص داد(زمانی که یک قطعه پخش میشود همان ابتدا میشود تشخیص داد که چهارمضراب است یا تصنیف یا پیش درآمد)اما برای تشخیص فرم باید تک تک جمله ها را تا انتهای قطعه گوش دهیم و بررسی کنیم .بنابراین قطعات موسیقی ایرانی ژانر هستند مثلن چهارمضراب با فرم پایه های تکرار شونده.
دکتر ساسان فاطمی ساخت یک آهنگ را منوط به سه چیز میداند :
اول مواد و مصالح : ضرب ، ریتم ؛ میزان ؛ هارمونی ، بافت ؛ تمپو ، وزن ؛ ملودی ،مُد ؛ گام و ….
دوم فرایندهای آهنگسازی که آهنگساز با به کار گیری مواد و مصالح انجام می دهد
سوم فرم که حاصل قرار گیری مواد و مصالح و فنون آهنگسازی در یک قالب مشخص است.
کانُن : یک ملودی در ابتدا شنیده میشود سپس همین ملودی در بخش های دیگر صدایی با تاخیر شنیده میشوند و به مرور روی هم می افتند.
در موسیقی ایرانی به قطعه ای که ویژگی هیچ ژانری را ندارد ضربی میگویند.
به طور کلی فرم یعنی : قطعه چند بخش است؟ چه ایده هایی تکرار شده؟ مدگردی ها کجا رخ داده است؟
برای تحلیل قطعات به تضادها توجه میکنیم (۷ عامل): تغییر ملودی / تغییر ریتم / تغییر مُد/تغییر تمپو / تغییر ساز بندی/ تغییر متن/ تغییر دینامیک
واریاسون : با ملودی قبلی رابطه دارد . مثلا کوتاه یا بلند شده است و نتی کم و زیاد شده است ولی حال و هوای قطعه همان است
بررسی ساختار یک اثر، مانند بررسی قالب شعری می باشد (غزل، مثنوی، قصیده)
در ردیف قطعات گاهی فرم دارند مانند چهارپاره
یک اثر موسیقایی باید در عین تکرار دارای تداوم باشد مانند یک سفر
دو مفهوم اصلی فرم :
انسجام و تنوع
ترجیع بند در موسیقی قدیم “ملازمه” نامیده میشده است.
در تحلیل فرم برای خورد تر کردن یک بخش از : فراز ، جمله ، نیم جمله ، عبارت استفاده میکنیم
برای تحلیل قطعات باید روی این عوامل دقت داشته باشیم:
1.تغییر ملودی
2.تغییر ریتم
3.تغییر مد(مثلن رفتن از شور به اصفهان)
4.تغییر تمپو (کند یا تند شدن)
5.متن تغییر کند (استفاده ازدو شعر متفاوت)
6.تغییر سازبندی (تبدیل عود کمانچه به تار و سه تار)
7.تغییر داینامیک (شدت)
از این 7 عنصر در اهنگسازی برای ایجاد فضای جدید استفاده میشود.
برای ایجاد فضای جدید استفاده از چند مورد بالا کافی است و نیازی نیست حتمن تمام 7 عنصر استفاده شود.
استفاده از جمله و نیم جمله بهتر است. وقتی معنی عبارت ناقص بود به آن نیم جمله، و وقتی کامل شد به آن جمله میگوییم
موتیف :
کوچیکتر از نیم جمله ، موتیف است که نام فارسی آن “انگاره” میباشد . موتیف کوچکترین جزء معنی دار موسیقی است مانند کلمه در زبان، در موتیف ریتم بسیار مهم است.
انواع ملودی :
ملودی به دو نوع موزون و ناموزون تقسیم میشود که هر دو میتوانند موتیف داشته باشند . قطعه آوازی خسروانی دارای موتیف است . قطعات بدون موتیف سخت حفظ میشوند . موتیف بخشی است که در ذهن میماند.
سه روش استفاده از موتیف توسط آهنگسازان :
اول : در جاهای مختلف تکرار میشود.
دوم : موتیف در نقش استیناتو که یک لایه در زیر صدا موتیف را مدام تکرار میکند.
سوم : موتیف به شکل تِم استفاده میشود، در ابتدا به صورت یک جمله ، سپس تبدیل ب یک بخش و سپس گسترش در کل قطعه
تکرار :
تکرار در سطح موتیف و بخش ها رخ میدهد.تکرار باعث انسجام قطعه میشود . بدون تکرار موتیف قطعه پیچیده میشود . وقتی تکرار در سطح کل قطعه باشد قطعه منسجم تر میشود.
انواع تکرار :
⭕️عینی: آن بخش عینا تکرار میشود( تغییر سازبندی و اکتاو جزو تغییرات عینی است)
⭕️تکرار در سطح موتیف و تغییرات جزئی : مثل تزئینات و آمدن ترنم ها
⭕️سکانس : بالا یا پایین رفتن پلکانی یک موتیف
نگاه کلی به فرم:
فرم به شکل کلی تر نسبت به فیزیک صوت و هارمونی به یک قطعه نگاه میکند.گاهی از این ام فراتر میرود و ساختار کلان روبررسی میکند.مانند بررسی یک کنسرت و روابط بین قطعات(مثلن در موسیقی ایرانی: روابط بین پیش درامد، درامد،چهارمضراب، تصنیف بررسی میشود و باید چگونگی وصل اینها بهم بحث شود)
جملات :
معمولا انتهای نیم جمله بالا میرود که نشانه عدم پایان است.در دل جمله ها و نیم جمله ها موتیف در حال تغییر است. تغییر در نیم جمله ها و موتیف هم به منظور ایجاد انسجام و تنوع است
نقش مقابل:
جهت ایجاد تضاد و زیبایی بیشتر است که ۶ روش مختلف برای این منظور وجود دارد :
⭕️معکوس کردن: اگر حرکت مایین رونده باشد بالارونده میشود و بالعکس
⭕️قهقرایی ، آینه وار : گویی ملودی در آینه تکرار میشود که میتواند آینه افقی یا عمودی قرار گیرد
⭕️کاهش یا افزایش : کشش ها تغییر میکند
⭕️کشش ریتمیک ثابت ، فواصل متغیر
⭕️نت ها ثابت ، ریتم متغیر
⭕️گزینش تکه ای ریتمیک یا ملودیک از ایده اصلی و گسترش آن
دیگر روش های ایجاد تنش و تفاوت :
سوال و جواب:
تمام اتفاقات نقش مقابل در سطح جمله نیز کاربرد دارد . اشکال دیگری نیز وجود دارد که رایج ترین آن سوال جواب است . سوال حالت تعلیق و تنش ، جواب فرود و آرامش دارد .خانه در فرم های قدیمی همان بخش دارای آرامش است . مُد گردی حالت تنش ایجاد میکند. ایست ها ایجاد تنش میکنند، به ترتیب از کم به زیاد : ایست قطبی ، ایست موقت ، ایست تعلیقی . سوال و جواب گاهی کاملا شبیه هم و تنها تفاوت در نت آخر و گاهی کاملا متفاوت هستند
⭕️مدل کام و زبانه :
جمله ای به انتها میرسد و جمله دیگری که ابتدایش انتهای جمله قبلی است آغاز میشود . در این حالت احساس پایان دقیقا مشخص نیست . این موضوع نیز باعث تنش میشود . یعنی پایان جمله قبلی آغاز جمله بعدی است
گاهی در میان سکانس ها نیز یک جمله متفاوت باعث ایجاد تنش میشود
کانُن : یک حرکت تقلیدی است ، خط ملودی در حال حرکت است که تقلیدش از وسط راه آغاز میشود که یاعث پیچیدگی و تنش و تفاوت میشود.
در تکرار ممکن است جملات حذف و یا اضافه شوند ! به هم زدن پیش بینی شنونده میتواند باعث ایجاد تنش و تنوع شود
انتقال :
یک جمله رو میشنویم بار بعد همان جمله را درجایگاه دیگری میشنویم، مثلن یک چهارم بالاتر
سه ویژگی مُد :
بستر صوتی ، نقش نغمات، سیر مدون ملودیک
دستکاه : یک چرخه چند مدی است ، حرکت از مد مبنا آغاز و سپس مدگردی رخ میدهد که در هر مرحله میتوان به مد مبنا بازگشت .
بستر صوتی: محدود به اکتاو نیست و میتواند بیشتر یا کمتر باشد
شاهد و خاتمه: نغمات پایداری هستند
ایست : نغمه ناپایدار است
در موسیقی ایرانی حرکت ها پیوسته می باشد و اگر میخواهیم یک اثر صدای موسیقی ایرانی بدهد باید این پیوستگی را رعایت کنیم و خیلی پرش نداشته باشیم.
⭕️اصطلاح های تحلیل تصنیف :
خانه : نقش مقابل ملازمه است(تکراری نیست) خانه یک بار ظاهر میشود : خانه ۱ ، خانه ۲ و ….
ملازمه: بخشی است که تکرار میشود . در سنت صفوی عثمانی و منابع قدیمی وجود دارد. برگردان موسیقی است و ایجاد وحدت میکند . فرود قطعه در بخش ملازمه است . ملازمه ها در مدل ایرانی ۳ میزانی و در مدل آذری ۶ میزانی هستند
ملازمه ثانویه : در برخی تصانیف هست و گاهی نیست ! شخصیت وابسته دارد
⭕️چهار نوع تصنیف ملازمه دار :
پیوسته : بیشترین کاربرد را دارد : خانه ۱ ، ملازمه ، خانه ۲ ، ملازمه …. گاهی در این فرم واریاسیونی از ملازمه در ابتدا می آید ، پیوسته یعنی هر جمله متشکل از خانه و ملازمه است و خانه به تنهایی یک بخش کامل نیست . گاهی در پایان یک خانه ، ملازمه ثانویه قرار میگیرد
گسسته : هر خانه و ملازمه به تنهایی کامل هستند و از یگدیگر جدا میباشند . این نوع هم میتواند با خانه یا ملازمه آغاز شود ولی با هر کدام آغاز شود با ملازمه به پایان میرسد
گسسته پیوسته :بیشتر در تصانیف آذری قابل مشاهده است . موسیقی با نوع فرم گسسته آغاز و در میانه تغییر میکند و فرم پیوسته میشود
فرم بدون ملازمه : این نوع تصنیف فقط از دو خانه تشکیل شده است که بدون هیچ واسطه ای به دنبال هم می آیند و هیچ بخشی به جز چند موتیف تکرار نمیشود
بررسی ژانرهای موسیقی ایرانی :
پیش درآمد، چهارمضراب و تصنیف همه گی ژانر هستند.
پیش درآمد اول به صورت یک تکنوازی در اول هر اجرا بود که به طور مثال یک نوازنده چیره دست ابتدا شروع میکرده و بعد گروه و یا خواننده اضافه میشدند اما از زمان درویش خان و رکن الدین مختاری تغییر میکند این فرم و کم کم به این شکل امروزی تغییر میکند.( در پیش درامد این ایده هارا رعایت میکردند که بطور مثال ابتدای پیش درامد با درامد شروع میشد و گوشه های اصلی دستگاه را معرفی میکردند)اوایل قطعات شش هشت سنگین و شش چهار رایج بوده . رکن الدین خان مختاری بر اساس مارش فرم دوضربی را پایه ریزی می کند. پیش درآمد را در دوره تیموری پیشرو میگفتند که همان بشرف عثمانی است.پیشرو در صفوی ناپدید میشود و بعدها درویش خان و رکن الدین خان قطعاتی برای ابتدای کنسرت میسازند .
چهارمضراب در طول زمان بسیار تغییر کرده است. چهارمضراب های زمان میرزاحسین قلی زیر یک دقیقه بودند و به صورت تکنوازی بوده؛ در چهارمضراب ها ساز کوبه ای همراه نبودند(برخی دلیل نامگذاری چهارمضراب را این میدانند که چون در ابتدا به شکل 4 نتی بودند چهارمضراب نام گذاری شده است ، برخی هم دلیل این نامگذاری را بکار رفتن ترکیب 4نتی خاصی میدانند)
امروز چهارمضراب ها بسیار تغییر کرده و طولانی تر شده اند و افرادی مثل استاد صبا و استاد پایور بسیار این ژانر را گسترش داده اند، این ژانر را وارد گروه نوازی کرده اند اما نقطه مشترک چهارمضراب های قدیم و جدید وجود پایه میباشد که باعث انسجام قطعه میشود.
رِنگ ها معمولن 6/8 هستند و در قدیم بیشتر برای رقص کاربرد داشتند، اما رنگ های فرح و اصول که در ردیف امده است کُند هستند و بیشتر شبیه پیش درامد هستند.رنگ ها در پایان هر کنسرت اجرا می شوند.امروزه رنگ کمرنگ تر شده.
تصنیف در دوره قاجار خیلی سبک بوده و خواننده ها خیلی علاقه ای به اجرای آنها نداشتند اما از زمان ظهور اهنگسازان مهم مثل شیدا و عارف این ژانر مهم می شود.بعد ها امیر جاهد هم این سنت را ادامه می دهد و مانند پیش درامد تمام گوشه های اصلی ردیف را در آن جا میدهد.
درمواجه با هر قطعه باید این سوال ها را جواب بدهیم:
*آیا تمام قطعه ها یک فرم تثبیت شده دارند؟
ما نمیتوانیم از یک فرم ثابت بین پیش درامد ها یا رنگ ها یا تصنیف ها مشخص کنیم اما بصورت جداگانه هر قطعه فرمی دارد.
*آیا قطعه فرم تثبیت شده دارد یا ندارد؟
قطعات قدیمی مثل غزل و پیشرو فرم تثبیت شده داشتند اما قطعات امروزی فرم تثبیت شده ندارند و باید مشخص کرد از چه مواد و مصالحی استفاده شده و اگر از تکنیک های اهنگسازی استفاده کرده آن هارا مشخص کنیم.
*قطعه ایا سازی هست یا اوازی؟
*ایا متریک هست یا غیر متریک؟
*آیا از پیش ساخته شده است یا بداهه است؟
*در فرم ترکیبی موسیقی کلاسیک ایرانی جایگاه مشخی دارد یا ندارد؟
در کنسرت ابتدا پیش درآمد ساز و اواز، چهارمضراب، تصنیف و رنگ و این ترکیب رعایت میشود(پیش درآمد همیشه ابتدا و رِنگ همیشه در انتها اجرا می شود اما چهارمضراب و تصنیف یک مقدار ازاد تر هستند)
*چند مدی است یا تک مدی؟
پیش درآمد همیشه چند مدی می باشد
چهارمضراب میتواند هم تک مدی هم چند مدی میتواند باشد.
تصنیف هم مانند چهارمضراب می باشد.
رِنگ ها هم میتوانند هم چند مدی باشند هم تک مدی بستگی به این دارد که میخوایم رنگ، تصنیف یا چهارمضرابمان کوتاه باشد(که باید تک مدی باشد) و یا بلند باشد(که باید چنو مدی باشد)
*خود قطعه از نگاه جامعه کلاسیک حساب میشود یا قطعه مردی یا هردو؟
قطعات سنگین مثل پیش درآمد و چهارمضراب خیلی مردمی نیستند اما تصنیف ها و رنگ ها، هم میتوانند مردی باشند هم کلاسیک.
وقتی هیچکدام از این ژانرهارا به قطعه نتوان گفت نام قطعه را ضربی میگذاریم
⭕️انواع فرم تصانیف قدیم :
بسیط : یعنی ساده ، یک فرم پایه ای و کلی است . معمولا سه بخشی است که بخش ابتدایی تکرار شده است آ ب آ
از نظر زییاشناسی کامل و منسجم است و تمام عناصر زیبایی و انسجام را در خود دارد :
سرخانه/ میان خانه ( مدلاسیون دارد و تنوع میبخشد)/ تکرار سرخانه ( واریاسونی از با تغییرات کم )
فرم نزدیک به بسیط ، غزل است
تفاوتش در بخش دوم است که فقط میتواند سازی باشد و شعر ندارد یا دارای اتانین و ترنم باشد .
درغزل فرم بخش دوم بازگوست ولی تکراری نیست.در غزل بخش اول گاهی دو بارتکرار میشود و سپس قسمت های بعد .
فرم قول هم مانند بسیط و غزل است فقط شعر آن عربی است.
فرم ترانه هم مانند موارد قبل است اما شعر آن رباعی است ، در این فرم نیز بخش دوم متفاوت است.
فرم پیشرو از خانه و ملازمه تشکیل شده است به صورت :
خانه ، ملازمه ، خانه ، ملازمه …
ABCBDB …
در مدل جدید پیشرو سرخانه تکرار میشود :
ABACADA…
نمونه های جدیدتر پیشرو همه قسمت ها یک ترجیع بند در انتها دارد که همه مشترک هستند و هر قسمت توسط یک فرود کوچک در هر حد دو میزان که قسمت ها را به هم متصل میکند .
فرم عمل شبیه پیشروی جدید است اما بر خلاف پیشرو یک تصنیف باکلام است : سرخانه تکرار میشود ، فرم کلی آن :
سرخانه / بازگو / میان خانه
عمل یک فرم مفصل است
آلبوم سرخانه ایده دکتر فاطمی است و با عناصر موسیقی قدیم به شیوه امروزی آهنگسازی شده است . در واقع فقط ایده های فرمال وارد شده اند . تلفیق شعر و موسیقی به صورت ملیسماتیک به کار رفته است
در شوق نامه بیشتر قطعات نقش و کار است . در عجملر اکثر قطعات پیشرو.
نقش فرمی ساده و کار پیچیده تر است . عبدالقادر از کار صحبتی نکرده و از عمل صحبت کرده است.
کار و عمل هر دو فرم های سنگین با قسمت های خیلی زیاد هستند و به گفته عبدالقادر تا ۱۵ قسمت هم میتوان ساخت.
منابع :
مسیله فرم در تصنیف – آرش محافط – ماهور شماره 51 و 52
فرم و موسیقی ایران – ساسان فاطمی – ماهور شماره 39
فرم و آفرینش – فرهاد فخرالدینی
مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی – آزاده فر
ساختار ملودی در موسیقی ایرانی – آزاده فر
